Ακόμα μου κάμει εντύπωση που τα κατάφερες και ήρθες! Την πήρες εύκολα τη βίζα; Και για πόσες μέρες μπορείς να μείνεις; Σε ανακρίνανε στα σύνορα;
Κανονικά δεν πρέπει να στα ρωτάω αυτά τα πράματα γιατί θα βρω κάνα μπελά, αλλά να, είναι που σπάνια βλέπουμε εδώ άνθρωπο από την άλλη πλευρά. Ειλικρινά δεν φαντάζεσαι πόσο χαίρομαι που σε συναντώ! Αχ, όλα θέλω να μου τα πεις! Και τί μούζικα ακούτε και τί φαγητά τρώτε και τί βλέπετε στην τελεβίζια, όλα!
Εννοείται πως θάρθεις να δεις το ντομ μου. Εργατικό μπλοκ δεκαεφτά, απαρταμέντ σαράντα πέντε. Δεν είναι μεγάλο, αλλά περίμενα τόσα χρόνια στη λίστα αναμονής και τώρα που το απέκτησα, είμαι πολύ φχαριστημένος. Έχω και τουαλέτα ολόδικιά μου. Αλήθεια! Δεν είναι φανταστίτσνε;
Η δουλειά που μου έχει βρει το κράτος είναι στο σέντρουμ της Βαρσοβίας, πεντέξι χιλιόμετρα από εδώ. Αλλά πηγαίνω με το τραμ κι αν δεν έχει πολύ κρύο και δεν βαριέμαι να κάμω πεντάλ, παίρνω καμιά φορά και το ρόβερ. Αυτοκίνητο δεν έχω, είμαι όμως σε μία λίστα. Αν είμαι τυχερός, μπορεί σε καναδυό χρόνια ν'αποκτήσω. Έχει ήδη αρχίσει να παρακρατείται η δόση από το μισθό μου, αλλά δεν πειράζει: αρκεί που κάποια στιγμή θα έχω στα χέρια μου τιμόνι!
Λοιπόν, κάτσε να σε ξεναγήσω. Δεν θα μας πάρει και πολύ, εξήντα τετραγωνικά είναι το απαρταμέντ. Από πού να ξεκινήσουμε; Αυτό είναι το σαλόν.
Εδώ καθόμαστε και βλέπουμε τελεβίζια. Έχουμε ειδήσεις, πολωνέζικες εκπομπές, ντοκιμαντέρ, αθλητικά. Α ναι, και σοβιετικά φιλμ. Μήτε που φαντάζεσαι πόσες φορές την έχουμε κλάψει την Τατιάνα Σαμοίλεβα στο "Όταν Πετούν οι Γερανοί" που ανάθεμα την ώρα πούφυγε αυτός ο Μπόρις για το μέτωπο και την άφησε να κακοπαθαίνει κορίτσι-πράμα σαν τα κρύα τα νερά! Κάθε τέλος Αυγούστου στηνόμαστε μπροστά στην οθόνη για να παρακολουθήσουμε το φεστιβάλ τραγουδιού του
Σόποτ. Μα αλήθεια δεν το ξεύρεις; Πρόκειται για γκλομπάλνα ινστιτούτσια με συμμετοχή πολλών χωρών. Εξαιρετική εκδήλωση!
Θα συγχωρήσεις την ακαταστασία μου. Δεν περίμενα βίζιτα! Δεν τις πολυσυνηθίζουμε τέτοιου είδους κοινωνικότητες. Όχι, δεν είμαστε τίποτις ακατάδεχτοι και μονόχνοτοι. Απλώς τα πράγματα εδώ κυλούν σε πολύ συγκεκριμένους ρυθμούς. Δεν ξεύρω πώς ζείτε εσείς από την άλλη πλευρά, αλλά εδώ είναι όλα οργανωμένα από το σύστημα. Οι δουλειές μας, οι διασκεδάσεις μας, τα πηγαινέλα μας.
Α, όλα μάς τα παρέχει το σύστημα και είμαστε πάρα πολύ ευγνώμονες. Ανεργία δεν ξεύρουμε τί πάει να πει! Εκπαίδευση και υγεία είναι όλα δημόσια και δωρεάν! Και όλα τα βασικά προϊόντα μπορείς να προμηθευτείς.
Αν έχεις υπομονή. Και μπορείς να σταθείς στην ουρά. Για ώρες. Ενίοτε και για μέρες. Έχετε κι εσείς ουρές; Αλήθεια μπορεί ο καθένας σας να αγοράζει ό,τι ποσότητα θέλει από κάθε προϊόν; Μα δεν καταλαβαίνω πώς λειτουργεί η δική σας η λογική.
Εντάξει εμείς μεγάλη ποικιλία δεν έχουμε, αλλά και ειλικρινά δεν καταλαβαίνω γιατί να θέλεις τριάντα διαφορετικά πιστολάκια για τα μαλλιά ή εξήντα διαφορετικές μαρμελάδες. Το σύστημα, μας διδάσκει να είμαστε ολιγαρκείς. Και χαρούμενοι με αυτά που μας εξασφαλίζει.
Μόνοι μας παράγουμε ό,τι χρειαζόμαστε. Συσκευές, ρούχα, τρόφιμα. Και ό,τι δεν παράγουμε, μας το παρέχει η ΚΟΜΕΚΟΝ. Το Συμβούλιο Οικονομικής Αλληλοβοήθειας ντε, που έχουμε συστήσει όλα τα κομμουνιστικά κράτη της Ανατολικής Ευρώπης μαζί με τη Σοβιετική Ένωση και εντός του οποίου γίνεται ένας διεθνικός καταμερισμός τού ποιος θα παράξει τί και πώς θα το ανταλλάξει με τους υπόλοιπους. Στο πλαίσιο του σοσιαλιστικού ιδεώδους!
Και το πράγμα πηγαίνει ρολόι. Μας το επιβεβαιώνουν οι κρατικές ειδήσεις και οι κρατικές εφημερίδες. Αλλά και κάμποσοι άνθρωποι. Να, μπορείς αν θέλεις να χτυπήσεις ας πούμε στου κυρίου Μιχαλόφσκι, απαρταμέντ νούμερο είκοσι επτά, που είναι διευθυντής στο κρατικό ραδιόφωνο ή στης κυρίας Ροντακόφσκι, απαρταμέντ νούμερο δώδεκα, που είναι εξαδέλφη του Υπουργού Κεντρικού Σχεδιασμού.
Μεταξύ μας -για να σου πω και κάνα κουτσομπολιό- η κυρία Ροντακόφσκι για κάποιον λόγο που δεν γνωρίζω, φαίνεται πως έχει πρόσβαση σε μεγαλύτερη ποσότητα ζάχαρης από αυτήν που δικαιούμαστε κανονικά οι υπόλοιποι, εξού και συχνά μυρίζει από το απαρταμέντ της, φρεσκοψημένο κέικ και λαχταριστό πλέσνιακ! Μυστήρια πράγματα!
Δεν μου είπες όμως, σου αρέσει το χρώμα στους τοίχους; Η αλήθεια είναι ότι το έχω βαρεθεί λίγο και σκέφτομαι να το αλλάξω σε τίποτις γαλάζιο ή λιλά. Δυστυχώς θα πρέπει να περιμένω το επόμενο πενταετές πρόγραμμα για να δω ποια χρώματα θα είναι διαθέσιμα, διότι τώρα τα μόνα που πωλούνται είναι το άσπρο και το γκρι. Και δηλαδής έμαθα ότι και το γκρι τελείωσε πριν πεντέξι μήνες. Επομένως αν θέλεις να περάσεις ένα χρώμα το σπίτι σου, δεν πονοκεφαλιάζεις με περιττές επιλογές: άσπρο και τελειώσαμε!
Αλλά συνέχεια εγώ μιλάω και δεν είναι σωστό! Για πες μου για τη ζωή από την άλλη πλευρά. Είναι αλήθεια ότι έχετε πολλά και διαφορετικά ρούχα; Φοράτε κι εσείς τζιν ή μόνο οι Αμερικάνοι; Και τί είναι οι μάρκες; Εμείς δεν έχουμε τέτοια πράματα. Μία περιορισμένη σειρά από σχέδια και από εκεί και πέρα, το μόνο που επιλέγεις είναι το νούμερο. Αν είσαι τυχερός και δεν έχει εξαντληθεί.
Λοιπόν, από εδώ είναι η κουζίνα! Πες μου ότι θα κάτσεις το μεσημέρι να φάμε μαζί! Μπορώ να σιάξω πιερόγκι γεμιστά με ξινολάχανο. Ή καμία σούπα, να ζεσταθούμε: ροσόλ, από μια παλιά συνταγή της συγχωρεμένης της γιαγιάς μου που την έσιαχνε στο χωριό της λίγο πιο έξω από το Μπιάλιστοκ:
Tykocin αν έχεις ακουστά! Με κρεμμύδι, πράσο, σέλερι και λάχανο. Κανονικά βάζεις και κοτόπουλο, αλλά αν δεν έχεις, καλή καρδιά!
Μπορώ να σε κεράσω αν θέλεις κανένα βαφλόβε. Άνοιξε το κουτί και πάρε. Μου τα έδωσε λάθρα ο Ρόμαν Σλαζένσκι στη δουλειά, νάναι καλά ο άνθρωπος! Πόσο λυπήθηκα που έμαθα προχθές ότι απελάθηκε. Το ήξευρα ότι είναι Εβραίος και πολύ είχα ανησυχήσει γι'αυτόν μετά τα επεισόδια. Τί εννοείς "ποια επεισόδια"; Εκείνα που έμαθα ότι συνέβησαν το Μάρτη που μας πέρασε, με τους φοιτητές. Η τελεβίζια δεν είπε πολλά, αλλά από πολύ έγκυρη πηγή -την αδελφή ενός φίλου μου που δουλεύει στο Ουνιβέρσιτετ Βαρσάφκσι- ξέρω ότι οι φοιτητές διαδήλωσαν και έγιναν συλλήψεις και μεγάλο κακό.
Ίσως γι'αυτό ο Mieczysław Moczar βγαίνει κάθε λίγο και δηλώνει ότι υπάρχουν διάφοροι κύκλοι ρεβιζιονιστών και Εβραίων που απεργάζονται την κυβέρνησή μας και τον Σοσιαλισμό. Έμαθα ότι στα εργοστάσια, βάλανε όλους τους εργαζόμενους να υπογράψουν ότι αποκηρύσσουν τον Σιωνισμό. Και πάνε βδομάδες πια που δεν βλέπω την κυρία Ρόζα Γκόλντμπεργκ που έμενε στο απαρταμέντ νούμερο τέσσερα. Τακ, ήταν κι εκείνη Εβραία κι ας δίσταζε να το αναφέρει δημοσίως. Φοβάμαι ότι θα πρέπει να υπογράψουμε κι εμείς στη δουλειά. Φοβάμαι και για την καταγωγή της γιαγιάς μου από εκείνο το χωριό -ποιος ξεύρει τί θα βάλουνε με το μυαλό τους οι Αρχές. Προχθές είχα την αίσθηση ότι ένας τύπος με ένα καφέ παλτό, με παρακολουθούσε όλο το απόγευμα. Και στο τηλέφωνο, δεν μιλάω πια για τέτοια θέματα. Λένε πως όλα τα παρακολουθεί το σύστημα.
Ας αλλάξουμε σε παρακαλώ θέμα -πρώτη φορά στο ντομ μου και σε έπιασα από τα μούτρα! Τί άλλο να σου δείξω; Α, το βρήκα: θέλεις να χαζέψεις τα παιχνίδια της παιδικής μου ηλικίας; Ορίστε, ιδού ένας τρόπος να ευθυμήσουμε λιγάκι! Σε πληροφορώ πως τα έχω κρατήσει όλα και τα κοιτάζω καμιά φορά με κάποια νοσταλγία. Εδώ είναι ο αρκούδος μου o Μικαϊλ. Και ο βάτραχος που μούχε φέρει ο μπαμπάς μου από στο Γκντανσκ όταν ήμουνα πεντέξι ετών.
Και τα πρώτα μου παραμύθια! Και η σβούρα μου! Και το αρμόνιο Κίνγκα! Και το φλιπεράκι! Τα περισσότερα δεν είναι ακριβώς αγορασμένα, αλλά περνάγανε από παιδάκι σε παιδάκι.
Σου είπα ότι δεν έχουμε την οικονομική δυνατότητα για τέτοιες υπερβολές, επομένως λίγα και καλά. Ή για την ακρίβεια, λίγα και δανεικά.
Ανεξαρτήτως πάντως των παιχνιδιών, όλα τα νήπια στηνόμασταν στην τελεβίζια για να απολαύσουμε το πολυαγαπημένο μας "Nu, pogodi!". Τη διασημότερη σοβιετική σειρά κινουμένων σχεδίων με τον λύκο και το λαγό. Πέραν της απίθανης πλάκας, η σειρά ήταν πάρα πολύ διδακτική: ο λύκος έπινε, κάπνιζε, φορούσε δυτικού τύπου, στενά παντελόνια ή χαβανέζικα πουκάμισα και γενικώς δεν τον έκανες παρέα. Αντίθετα ο λαγός ήταν το πρότυπο του σοβιετικού νέου, σεμνά ντυμένος, με έφεση στη γνώση, επιδόσεις στη γυμναστική και ακλόνητο ήθος. Ευτυχώς κατάφερνε πάντα να ξεφύγει από την κακή επιρροή και τις παγίδες του λύκου και να θριαμβεύσει! Ήταν μία έμπνευση για όλα εμάς τα παιδάκια!
Τί άλλο θέλεις να μάθεις; Α ναι, αμέλησα να σου μιλήσω για την πλούσια κουλτούρα μας -κι είναι μεγάλη μου παράλειψη! Πρέπει να σου πω λοιπόν πως εδώ στην Πολωνία, υπερηφανευόμαστε ότι διαθέτουμε σπουδαιότερη καλλιτεχνική παραγωγή και από την ίδια τη Σοβιετική Ένωση -αν μπορείς να το φανταστείς κάτι τέτοιο!
Ετούτη είναι η δισκοθήκη μου. Με αιματηρές οικονομίες και αναμονή οκτώ ωρών υπό βροχή, κατάφερα να εξασφαλίσω αυτό το πικάπ. Κολλάει ενίοτε η βελόνα του, αλλά τη δουλειά του την κάμει!
Και η λαϊκή, παραδοσιακή μουσική μού αρέσει και η κλασική. Αλλά και σύγχρονους ήχους της εποχής ακούω! Με τα τελευταία τραγούδια από το φεστιβάλ του Οπόλε ή τις πιο υπέροχες μπαλάντες του Marek Grechuta.
Ένας γνωστός που είχε παρε-δώσε με ναυτικούς, βρήκε και μούφερε μία κασέτα με τραγούδια αμερικάνικα. Δεν μπορείς να φανταστείς πόσες φορές την έχω ακούσει! Την κρύβω όμως καλά, μέσα σε ένα κουτί στο ντουλάπι με τα καθαριστικά. Μην έρθει κανένας έλεγχος και άντε να τους εξηγήσεις μετά τα πώς και τα γιατί.
Τις φωτογραφίες κοιτάς; Τακ, είναι ο θείος Στανισλάβ με τη γυναίκα του την Ανιέσκα, σε διακοπές στο
Χελ. Για χρόνια νοικιάζανε μία εξοχική καμπίνα από εκείνες που διατίθενται από το κράτος δίπλα στην παραλία και με κάθε ευκαιρία, πεταγόμασταν κι εμείς να τους επισκεφθούμε. Στην από πάνω είναι η μαμά με τον μπαμπά και κάτι φίλους τους -νομίζω κάπου προς την Ούστκα.
Πολύ μου αρέσει αυτή η φωτογραφία: είναι η θεία Μαρτίνα στη Βαρσοβία. Στο βάθος το Παλάτι της Κουλτούρας και της Επιστήμης που δεσπόζει στην πόλη. Είναι δώρο από τους Σοβιετικούς προς τον πολωνικό λαό, κατασκευασμένο για να αποτελέσει το σύμβολο του Σοσιαλιστικού θριάμβου.
Στρατιωτικές παρελάσεις, εθνικοί εορτασμοί και εκδηλώσεις, όλα οργανώνονται κάτω από τη σκιά του κτηρίου αυτού. Και να θέλεις να ξεχάσεις πού είσαι, το Παλάτι βρίσκεται πάντα εκεί, τεράστιο και απόλυτο, για να σου υπενθυμίζει.
Όπως και οι πολυκατοικίες. Τα μεγάλα εργατικά μπλοκς που έχουν χτιστεί σε ολόκληρη την πόλη. Απαρταμέντς στην ίδια αισθητική. Τετράγωνα και χαμηλοτάβανα. Τριγύρω πάρκα και άδειες απλωσιές. Το χειμώνα με το χιόνι που οι αποστάσεις φαίνονται μεγαλύτερες, η μοναξιά είναι ο μόνος συνοδοιπόρος στην καθημερινότητά σου.
Να και τα σχολικά ενθυμήματα! Τότες που η μόνη μας έγνοια ήταν να θυμηθούμε ποια είναι η πρωτεύουσα της Τσεχοσλοβακίας, από τί αποτελείται το νερό, πόσες είναι οι Σοβιετικές δημοκρατίες, πόσες φορές χωράει το έξι στο πενήντα τέσσερα και πότε απελευθέρωσε τη χώρα μας ο Κόκκινος Στρατός.
Ναι, τη χώρα μας την Πόλσκα. Πούναι μία χώρα συγκινητική και υπέροχη. Μία χώρα βασανισμένη και δύσκολη. Με ανθρώπους πούχουνε υποφέρει και ματώσει τόσες φορές στην ιστορία τους. Με ανθρώπους πούχουνε αποδείξει ότι δεν τη φοβούνται τη δουλειά, δεν την ετρέμουν τη θυσία. Ναι, η χώρα μας η Πόλσκα.
Μα έλα και δείξε μου και τη δική σου χώρα στην υδρόγειο. Άχου δεν είμαστε τόσο μακριά κι όμως φαίνεσαι σα νάχεις έρθει από άλλον πλανήτη. Πόσο θάθελα να ταξιδέψω απ'άκρη σ'άκρη της υφηλίου! Όλα θα ήθελα να τα δω. Την Γκρέτσια και την Φράντσια. Την Αμέρικα Λατσίνσκα και την Αουστράλια. Μάλλον ποτές δεν θα τα δω. Το σύστημα δεν μας τα επιτρέπει τα ταξίδια. Το σύστημα δεν μας τα επιτρέπει τέτοια όνειρα.
Κανονικά δεν πρέπει να τα λέω αυτά. Το ξεύρω ότι θα πρέπει να είμαι ευτυχισμένος που ζω σε μία τέτοια κοινωνία που μου παρέχει τα πάντα -έστω και σε ελάχιστες ποσότητες, έστω και κατόπιν αναμονής, έστω και σε κατώτερη ποιότητα ή καθόλου ποικιλία. Τακ, δεν πρέπει να τα λέω αυτά.
Αλλά σε εσένα θα το εμπιστευτώ -κι ελπίζω να μην με προδώσεις- πως νιώθω έναν εγκλεισμό. Έναν αφόρητο εγκλεισμό. Υπάρχουν στιγμές που με τρελαίνει. Ίσως δεν μπορείς να το καταλάβεις. Ίσως και να μην τόχεις νιώσει στη δική σου τη ζωή. Και δεν ξεύρω πώς μπορώ να στο εξηγήσω. Είναι σαν να έχεις βάλει έναν άνθρωπο σε ένα δωμάτιο με δραστηριότητες και να του έχεις πει να περάσει κάποιο χρόνο εκεί. Αν ξαφνικά ο άνθρωπος αυτός συνειδητοποιήσει ότι έχεις κλειδώσει την πόρτα του δωματίου και ότι δεν υπάρχει διαφυγή, οι δραστηριότητες δεν θα έχουν πια καμία σημασία για εκείνον. Και το μόνο που θα σκέφτεται είναι πώς θα ανοίξει την πόρτα.
Την πόρτα, το καταλαβαίνεις; Την πόρτα.
Έχω μεγάλη ανάγκη να ανοίξω αυτήν την πόρτα! Και να αναπνεύσω το παραέξω. Καλό; Κακό; Κατάλαβέ-το πως δεν έχει απολύτως καμία σημασία. Θα ήθελα απλώς να μπορώ. Να μπορώ.
Σημείωση: Όλες οι φωτογραφίες της ανάρτησης προέρχονται από ένα μικρό αλλά εξαιρετικά ενδιαφέρον μουσείο που λέγεται Czar PRL και βρίσκεται λίγο ξεχασμένο σε μία -όχι ιδιαιτέρως κεντρική και σίγουρα καθόλου τουριστική- γειτονιά της Βαρσοβίας. Το Czar PRL είναι αφιερωμένο στη ζωή της Πολωνίας κατά τη σοσιαλιστική περίοδο. Και αποτέλεσε την έμπνευση για ετούτο το κείμενο.
