Στα δίχτυα της Κοινωνικής Μηχανικής

08.07.2013
Από χώρος ελευθερίας (σημ. μας : ή και ασυδοσίας), το Διαδίκτυο κινδυνεύει να μεταβληθεί σε οχυρό της κοινωνικής χειραγώγησης. Ο ιστός του προσφέρεται όχι μόνο για παρακολουθήσεις, αλλά και για την – ακόμη πιο ύπουλη – διάδοση συμπεριφορών.
Ο «παράδεισος των κοινωνικών μέσων» ελκύει όλο και πιο πολλούς, αλλά κάποιοι πασχίζουν να δραπετεύσουν. Γιατί;
ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΜΗΧΑΝΙΚΗ είναι η αξιοποίηση μέσων επηρεασμού των πολιτών, ώστε τελικά να ελέγχεται η κοινωνική τους συμπεριφορά. Το Διαδίκτυο εξελίσσεται σε ιδανικό «εργαλείο» της.

Δύο θεωρήσεις, αντικρουόμενες μεταξύ τους, κυ­ριαρχούν στην τρέχουσα αντί­ληψη μας για το Διαδίκτυο και την επίδραση του στο κοινω­νικό γίγνεσθαι. Η πρώτη είναι αυτή που χρησιμοποίησε πρό­σφατα ο πρόεδρος των ΗΠΑ, σε ομιλία του στο Μπέλφαστ, προκειμένου να ωθήσει τη νεο­λαία της Β. Ιρλανδίας στην επι­δίωξη ειρηνικού και δημιουρ­γικού μέλλοντος για τη χώρα τους: Τους έφερε ως παράδειγ­μα τον καταλυτικό ρόλο που έπαιξαν τα Κοινωνικά Μέσα (Social Media… νεοελληνιστί) στην έλευση της Αραβικής Άνοιξης. Είναι η θεώρηση που βλέπει τη διαδικτυακή επικοι­νωνία ως θεμέλιο επικράτησης της διαφάνειας, του εκδημο­κρατισμού των κοινωνιών και της συνειδητο­ποίησης των προβλημάτων της ανθρωπότητας.
Η άλλη θεώρηση είναι αυ­τή που προβλήθηκε τις ίδιες ακριβώς ημέρες, συνεπεία των αποκαλύψεων ενός πρώ­ην προγραμματιστή των αμερικανικών μυστικών υπηρεσιών, CIA και NSA: Στη χώρα που «διδάσκει» τη δημοκρατία, στις ΗΠΑ του προέδρου Ομπάμα, οι μυστικές υπηρεσίες είχαν επιβάλει στις πολυεθνικές της διαδικτύωσης και των Κοινω­νικών Μέσων (Google, Yahoo, Facebook, Twitter…) έναν «ομ­φάλιο λώρο», μέσω του οποίου είχαν πλήρη έλεγχο στα όσα έλεγαν, έβλεπαν και έγραφαν μεταξύ τους οι πολίτες. Είναι η θεώρηση που βλέπει την πα­γκοσμιοποίηση της επικοινω­νίας ως το καλύτερο μέσο για την παρακολούθηση του κάθε ατόμου της κοινωνίας και τη χειραγώγηση των όποιων εξε­λίξεων σε αυτήν.
Από τον όλο θόρυβο που ξεσηκώθηκε – μία πλήρη αναβίωση της «μεσαιωνικής έκπληξης» των πολλών ότι ο βασιλιάς είναι γυμνός – ένας όρος ξεχώρισε στις συζητήσεις και αναδύθηκε ως εκφραστής του συμπλέγματος και των δύο θεωρήσεων: Κοινωνική Μηχανι­κή (Social Engineering). Τι είναι αυτό – και γιατί προβλήθηκε ως ο κρυφός ρόλος των Κοινωνι­κών Μέσων;
«Κοινωνιοπλαστική» με επιστημονικές μεθόδους
Αν ψάξει κάποιος στα λεξικά θα βρει ότι στον κόσμο των υπο­λογιστών ο όρος Κοινωνική Μηχανική σημαίνει τη «χρή­ση επικοινωνιακών δεξιοτήτων προκειμένου να ξεγελαστούν οι χειριστές υπολογιστών και να επιτρέψουν την πρόσβαση στα αρχεία τους». Δηλαδή, οι κάθε είδους ψηφιακοί διαρρήκτες (hackers και crackers) επιτελούν Κοινωνική Μηχανική όταν, αντί να επαφεθούν στη δράση λογι­σμικού διείσδυσης, προτιμούν να… μεταμφιεστούν σε φίλο ή συνάδελφο και να πείσουν τον όποιο φύλακα να τους ανοίξει την πόρτα. Στις περιπτώσεις των απλών χρηστών – όπως οι περισσότεροι μας – Κοινωνική Μηχανική εφαρμόζει το e-mail που μας ενημερώνει ότι μπο­ρούμε να εισπράξουμε την… κληρονομιά από τη Νιγηρία, αρκεί να πληκτρολογήσουμε τον κωδικό εισόδου στον τραπεζικό μας λογαριασμό.
Όμως, στον τομέα των πολι­τικών επιστημών θα βρούμε και άλλη μία ερμηνεία του όρου, πολύ ευρύτερης σημασίας: Κοινωνική Μηχανική είναι η αξι­οποίηση μέσων επηρεασμού των πολιτών, ώστε τελικά να ελέγχεται η κοινωνική τους συ­μπεριφορά. Αν τώρα βιαστείτε να πείτε πως αυτό κάνουν όλοι οι πολιτικοί, η απάντηση του συγκεκριμένου κλάδου είναι: Οι Κοινωνικοί Μηχανικοί χρη­σιμοποιούν επιστημονικές με­θόδους για να αναλύσουν και να κατανοήσουν τα κοινωνικά συστήματα, προκειμένου να φθάσουν στις κατάλληλες απο­φάσεις ως επιστήμονες και όχι ως πολιτικοί. Όπως το έθεσε ο γερμανικός κοινωνιολόγος Tonnies Ferdinand στη μελέτη του Τα σημερινά προβλήμα­τα τηs κοινωνικής δομής, «η κοινωνία δεν μπορεί πλέον να λειτουργήσει με επιτυχία εφαρ­μόζοντας ξεπερασμένες μεθό­δους κοινωνικής διαχείρισης. Για να επιτευχθούν τα καλύτε­ρα αποτελέσματα, όλα τα συ­μπεράσματα και οι αποφάσεις πρέπει να χρησιμοποιούν τις πιο προηγμένες τεχνικές και να περιλαμβάνουν αξιόπιστα στατιστικά στοιχεία, τα οποία μπορούν να εφαρμοστούν σε ένα κοινωνικό σύστημα». Με άλλα λόγια, η Κοινωνική Μη­χανική είναι ένα επιστημονικό σύστημα που βασίζεται σε δε­δομένα για τους πολίτες. Οπό­τε… αρκεί να μπολιαστεί με την άλλη ερμηνεία της – εκείνη των υπολογιστών – για να φθάσει κανείς στο εκρηκτικό υβρίδιο που αντιμετωπίζουμε σήμερα μέσω του Διαδικτύου!
Είναι βέβαιο ότι μια τέτοια μετάλλαξη δεν την είχε διανο­ηθεί ο ολλανδός βιομήχανος J.C. Van Marken, όταν πρώ­τος εισήγαγε το 1894 την ιδέα χειρισμού των προβλημάτων του πλανήτη από Κοινωνικούς Μηχανικούς. Ούτε καν όσοι τον ακολούθησαν στον 20ό αιώ­να: Οι Σοβιετικοί το 1920, με την εκστρατεία για τον «Νέο Σοβιετικό Άνθρωπο», οι μαο­ϊκοί με το «Μέγα Άλμα προς τα Εμπρός» και την «Πολιτι­στική Επανάσταση» ή οι ημέ­τεροι χουντικοί με την «Ελλάς, Ελλήνων, Χριστιανών… εις χειρουργικήν κλίνην». Ακόμη και ο μελλοντολόγος Alvin Toffler, που πρώτος περιέγραψε μια διαδικτυωμένη παγκόσμια κοι­νωνία στο βιβλίο του «Το Τρίτο Κύμα» (1980), οραματιζόταν την εξέλιξη επί τα βελτίω του κόσμου μας να προέρχεται από τους ίδιους τους πολίτες του και όχι από «Μεγάλους Αδελ­φούς». Αλλά και αυτός ο Μαρκ Ζούκερμπεργκ, όταν ίδρυε το 2004 το Facebook, είχε στο νου του μόνον ένα κοινωνικό μέσο που θα έφερνε κοντά τους απο­ξενωμένους στη μεγαλούπολη ανθρώπους. Τι συνέβη ώστε να μετατραπεί το ψηφιακό κου­τσομπολιό σε ακτινογραφικό μηχάνημα όλων μας;
Ιχνηλάτες του Διαδικτύου
Στην αρχή της χολιγουντι­ανής ταινίας που περιέγρα­φε τη γέννηση του Facebook («The Social Network», 2010), μία φράση κυριαρχεί και εντυ­πώνεται στη μνήμη του θεατή: «Ζήσαμε στα χωράφια, έπει­τα ζήσαμε στις πόλεις… και τώρα πρόκειται να ζήσουμε στο Internet». Πώς ακριβώς οραματίζονταν αυτοί οι νεα­ροί προγραμματιστές τη «ζωή στο Internet»;
Την απάντηση τους άρχι­σαν να ψάχνουν επιστημονι­κά τρία χρόνια αργότερα, το 2007, όταν προσέλαβαν έναν μεταδιδακτορικό φοιτητή του ΜΓΓ, τον Κάμερον Μάρλοου. Στη διδακτορική του διατριβή, ο Μάρλοου είχε δημιουργήσει έναν ιστότοπο, το Blogdex, που κατέγραφε αυτόματα τις πιο «κολλητικές πληροφορίες» που διαδίδονταν μέσω των ιστολογι­ών (blogs). Ουσιαστικά, ο σχε­διασμός του Blogdex ήταν να γίνει ένα επιστημονικό όργανο που θα αποκάλυπτε τον τρόπο διαμόρφωσης των κοινωνικών δικτύων στον Παγκόσμιο Ιστό και θα μελετούσε το πώς διέδι­δαν τις ιδέες. Για να εμβαθύνει θεωρητικά στο θέμα, ο Μάρ­λοου θήτευσε και δύο χρόνια στα ερευνητικά εργαστήρια του Yahoo, μαθαίνοντας την «κοι­νωνικοποίηση εν δικτύω». Οταν μεταπήδησε στο Facebook, συνέπηξε μία ομάδα 12 ατόμων – την επονομαζόμενη Data Science Team – και άρχισε να αυτοματοποιεί την ιχνηλάτηση των όσων προτιμούν να ακούν, να βλέπουν και να γράφουν τα εκατομμύρια των συνδρομη­τών του.
«Αυτή είναι η πρώ­τη φορά που ο κόσμος βλέπει τέτοια κλίμακα και ποιότητα δεδομένων σχετικά με την ανθρώ­πινη επικοι­νωνία», δήλωσε ο ίδιος το περιοδικό technologyreview.com (23 Ιουνίου, 2012). «Για πρώτη φορά», εξήγησε, «έχουμε ένα μικροσκό­πιο που όχι μόνο μας επιτρέπει να εξετάσουμε την κοινωνική συμπεριφορά σε λεπτομέρεια που ποτέ δεν ήμασταν σε θέση να δούμε πριν, αλλά και μας επι­τρέπει να εκτελούμε πειράμα­τα σε εκατομμύρια χρήστες». Και κατέληξε: «Οι μεγαλύτερες προκλήσεις που αντιμετωπί­ζει το Facebook είναι οι ίδιες που αντιμετωπίζει η κοινωνική επιστήμη. Οι προκλήσεις περι­λαμβάνουν την κατανόηση τού γιατί μερικές ιδέες ή μόδες που εκκινούν από λίγα άτομα γίνο­νται καθολικές, ενώ άλλες όχι, ή το σε ποιον βαθμό οι μελλο­ντικές ενέργειες ενός ατόμου είναι προϊόν παρελθούσης επι­κοινωνίας του με φίλους».
Το «πείραμα» με τους δωρητές οργάνων
Αυτή η τελευταία ρήση είναι ικανή να εγείρει εύλογες υπο­ψίες για την παρεμβατικότητα της διαδικασίας. Οπότε, ο Μάρλοου σπεύδει να μας καθη­συχάσει: «Στόχος μας δεν είναι να στρεβλώσουμε τον τρόπο επικοινωνίας στπν κοινωνία», λέει. «Στόχος μας είναι να τον κατανοήσουμε, ώστε η να προσαρμόζουμε το λογισμικό μας και να δίνουμε στους ανθρώπους την εμπειρία που θέλουν». Όμως οι πράξεις του Facebook προαναγγέλλουν άλλα: Πέρυσι τον Απρίλιο, ο Ζούκερμπεργκ αποφάσισε ότι θα πρέπει να χρησιμοποιήσουν την κοινωνική επιρ­ροή στο Facebook για να αυ­ξηθούν οι δωρητές οργάνων. Δόθηκε έτσι στους χρήστες η δυνατότητα να τσεκάρουν στις σελίδες τους ένα κουτά­κι που δήλωνε ότι ήταν εγγε­γραμμένοι δωρητές – πράγμα που εκκινούσε μια ειδοποίηση στους φίλους τους. Το αποτέ­λεσμα ήταν να δημιουργηθεί ένας «καταρράκτης κοινωνικής πίεσης» που αύξησε τους δωρητές οργάνων στις ΗΠΑ κατά 23%.
Τέλειο «εργαλείο» για εκλογές!
Ένα άλλο δείγμα κοινωνιοπλαστικής επέμβασης από πλευ­ράς Facebook σημειώθηκε το 2008, όταν η εταιρεία προσέ­φερε στους συνδρομητές της έναν τρόπο δήλωσης ότι έχουν ψηφίσει. Μόλις το έκαναν, το Facebook προωθούσε στους φίλους τους σημείωμα που έλε­γε «βεβαιώσου ότι θα ψηφί­σεις κι εσύ». Τις δυνατότητες του εγχειρήματος αντιλήφθηκε αμέσως το ειδησεογραφικό κανάλι CNN, συνεργάστηκε με το Facebook στην κάλυψη των εκλογών του 2009 (που έβγαλαν πρόεδρο τον Ομπάμα) και συνεχίζει έκτοτε. Την ιδέα προώθησαν περαιτέρω διαδικτυακές εταιρείες όπως η Votizen.com, που σε καλεί να γνωστοποιήσεις στους ψηφια­κούς φίλους σου τις εκλογικές προτιμήσεις σου ή η PopVox.com, που παρακολουθεί για λογαριασμό σου τη νομοθετι­κή δράση των βουλευτών που ψήφισες και σε διευκολύνει στο να τους πεις την ύστερη γνώμη σου. Ακόμη πιο «έξυ­πνα», η ElectNext.com ζητάει την άποψη σου για διάφορα θέματα προκειμένου να… σου βρει τον ταιριαστό υποψήφιο βουλευτή.
Το ιστορικό παράδοξο σε όλη αυτή τη διεργασία είναι πως ο Μαρξ ήταν εκείνος που υποστήριζε ότι «η συλλογική ολότητα που ονομάζεται κοινω­νία δημιουργεί τα μεμονωμένα μέλη της, οπότε αυτά θα μπο­ρέσουν να γίνουν κατανοητά μόνον εξετάζοντας τους κα­νόνες της». Ακόμη όμως κι αν το Facebook και οι μιμητές του αντισταθούν στον πειρασμό να γίνουν οι «Ενστρούχτορες» του καπιταλιστικού κόσμου, το δέλεαρ είναι μέγα για να γίνουν οι τροφοδότες άλλων: Θα μπο­ρούσαν να θησαυρίσουν που­λώντας σε τρίτους δεδομένα που δείχνουν το πως διαμοι­ράζονται μεταξύ των συνδρο­μητών τους στοιχεία που τους αφορούν ή συνδυάζοντας τα κλικ «Like» με τα δημογραφι­κά δεδομένα των ανθρώπων που εκφράζουν τις προτιμήσεις τους. Το επιχειρηματικό μοντέ­λο υπάρχει ήδη και το ξεκίνησε η Google στα τέλη του 2011, τι­μολογώντας με 150.000 δολά­ρια ετησίως τη λεπτομερειακή ανάλυση της κυκλοφορίας στο Διαδίκτυο. «Είναι δύσκολο να προβλέψουμε το πού θα πάμε, γιατί είμαστε σε πολύ πρώιμα στάδια αυτής της επιστήμης», δήλωσε διόλου καθησυχαστικά στη συνέντευξη του ο Μάρλοου. «Ο αριθμός των πιθανών πραγμάτων που θα μπορού­σαμε να ζητήσουμε από τα δεδομένα του Facebook είναι τεράστιος».
ΟΙ ΑΡΙΘΜΟΙ

• 23% αυξήθηκαν οι δωρητές οργάνων στις ΗΠΑ μέσω Κοινωνικής Μηχανι­κής του Facebook
• 2,8 δισ. άνθρω­ποι έχουν πρόσβαση στο Διαδίκτυο
• 1δισ. σχεδόν οι εγγεγραμ­μένοι στο Facebook
• 4.3 δισ. οι «ψη­φίο κοινωνι­κά ανέντα­χτοι»

http://www.tovima.gr/science/article/?aid=518869