ΜΕΡΟΣ ΙΙ
Η ΡΩΣΙΑ ΣΤΗ ΔΙΝΗ ΤΩΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΝ
Παρακινημένη από τους Γάλλους και Βρετανούς συμμάχους της και οραματιζόμενη νέες κατακτήσεις, η Ρωσία κηρύσσει τον πόλεμο στην Αυστροουγγαρία και τη Γερμανία. Ονειρεύεται την Κωνσταντινούπολη και τα Στενά, καθώς και κτήσεις στα Βαλκάνια, ώστε να εκπληρώσει την «ιστορική» αποστολή της, ηγούμενη μιας μεγάλης σλαβικής αυτοκρατορίας. Οι αποτυχίες στα πεδία των μαχών και οι εσωτερικές αδυναμίες του καθεστώτος (Α) θα δημιουργήσουν κλίμα γενικευμένης δυσαρέσκειας, η οποία θα πάρει εκρηκτικές διαστάσεις καταλήγοντας στην Επανάσταση του Φεβρουαρίου και την ανατροπή της δυναστείας (Β). Η Προσωρινή Κυβέρνηση που θα σχηματισθεί θα δημιουργήσει μεγάλες προσδοκίες (Γ). Η αδυναμία της να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τα προβλήματα που έχουν ανακύψει τη φθείρει και την αποσταθεροποιεί, δίνοντας στους Μπολσεβίκους τη δυνατότητα να καταλάβουν την εξουσία τον Οκτώβριο του 1917 (Δ). Η τελική έκβαση της διαδικασίας αυτής επαναστάσεων και ανατροπών δεν μπορεί να εξηγηθεί ευχερώς με μια απλή παράθεση των γεγονότων, αλλά απαιτεί την ανάλυση όλων των κρίσιμων παραγόντων και συγκυριών (Ε).
Α. Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΩΣ ΚΑΤΑΛΥΤΗΣ ΤΩΝ ΕΞΕΛΙΞΕΩΝ
Το τσαρικό καθεστώς, προβάλλοντας το ιδανικό του πατριωτισμού, προσδοκά ότι ο πόλεμος θα συσπειρώσει τον λαό γύρω από τη δυναστεία. Πράγματι, στο ξεκίνημα του πολέμου φαίνεται να επικρατεί στη Ρωσία κλίμα πατριωτικού ενθουσιασμού. Στο πλαίσιο αυτό, η πρωτεύουσα μετονομάζεται από Σενκτ-Πετερμπούργκ (όνομα που ηχεί γερμανικό) στο ρωσικότατο Πετρογκράντ. Ο πατριωτισμός αυτός είναι πρόσκαιρος και περιορίζεται στην αριστοκρατία και τις αστικές τάξεις. Οι αγρότες που αποτελούν τη συντριπτική πλειονότητα των στρατιωτών είναι πολύ πιο επιφυλακτικοί [1]. Τελικά, ο πόλεμος θα έχει αποτέλεσμα ακριβώς αντίθετο από το αναμενόμενο. Αναδεικνύει και μεγεθύνει όλες τις παθογένειες και τις αδυναμίες του τσαρικού καθεστώτος, ενώ ταυτόχρονα επιτείνει όλες τις αντιθέσεις που χαρακτηρίζουν τη ρωσική κοινωνία: ανώτερες και κατώτερες τάξεις, αξιωματικοί και στρατιώτες, πόλεις και ύπαιθρος, κυρίαρχες και υποτελείς εθνότητες [2]!
α. Οι αποτυχίες στα πεδία των μαχών
Ρωσικό ιππικό – ίλη Κοζάκων
Το αρχικό σχέδιο του ρωσικού επιτελείου ήταν και το πιο λογικό. Συνιστούσε στάση αναμονής ως προς τη Γερμανία, προκειμένου το βάρος της επιθετικής προσπάθειας να στραφεί κατά της Αυστροουγγαρίας, η οποία (ευλόγως) θεωρείται ότι αποτελεί τον αδύναμο κρίκο της συμμαχίας των Κεντρικών Αυτοκρατοριών. Εξαιτίας, όμως, των πιέσεων που ασκεί η Γαλλία, η οποία ζητεί επιτακτικά ένα χτύπημα κατά της Γερμανίας, τα σχέδια αλλάζουν, προκρίνοντας μια εκστρατεία στην Ανατολική Πρωσία!
Το ρωσικό γενικό επιτελείο επιλέγει ένα σχέδιο ελιγμών, το οποίο μοιάζει μεγαλοφυές, τουλάχιστον στα χαρτιά. Η 1η Στρατιά, υπό τον Πάβελ Κάρλοβιτς φον Ρεννενκάμπφ, με δύναμη είκοσι μεραρχίες, θα εισβάλει σε γερμανικό έδαφος από τα βορειοανατολικά, ενώ η 2η Στρατιά του Αλεξάντρ Βασίλιεβιτς Σαμσόνοφ, αποτελούμενη από δεκαπέντε μεραρχίες, θα κινηθεί από τα νοτιοδυτικά και θα διεισδύσει στην Ανατολική Πρωσία μέσω της εξέχουσας του πολωνικού θυλάκου. Ο στόχος είναι να περικυκλωθούν οι δυνάμεις της γερμανικής 8ης Στρατιάς, την οποία διοικεί το δίδυμο Πάουλ φον Χίντενμπουργκ και Έριχ Λούντεντορφφ. Η προβληματική εκτέλεση, ο πλημμελέστατος συντονισμός και οι ελλείψεις του τσαρικού στρατού σε θέματα διοικητικής μέριμνας θα μετατρέψουν το σχέδιο σε εφιάλτη, δίνοντας στους Γερμανούς τη δυνατότητα να αντιμετωπίσουν τις δυο στρατιές χωριστά, ξεκινώντας από την πιο αδύναμη. Οι εξαντλημένες δυνάμεις του Σαμσόνοφ συντρίβονται από τους Γερμανούς κοντά στο Άλλενστάιν (Β΄ Μάχη του Τάννενμπεργκ, 26-29 Αυγούστου 1914). Εν συνεχεία, αποδεκατίζουν και τη στρατιά του Ρεννενκάμπφ στην Α΄ Μάχη των Λιμνών της Μαζουρίας (7-15 Σεπτεμβρίου). Η μεγάλη ρωσική επίθεση που θα γονάτιζε τους Γερμανούς και θα τελείωνε τον πόλεμο μέσα σε ένα μήνα, κατέληγε σε παταγώδη αποτυχία.
Ρώσοι αιχμάλωτοι μετά τη Μάχη του Τάννενμπεργκ
Αντιθέτως, όπως ήταν αναμενόμενο, ο τσαρικός στρατός επιδεικνύει πολύ καλύτερες επιδόσεις στο Νοτιοδυτικό Μέτωπο [3]. Τέσσερις ρωσικές στρατιές, με γενικό διοικητή τον Νικολάι Ιούντοβιτς Ιβάνοφ αντιμετωπίζουν σχεδόν ισάριθμες αυστροουγγρικές δυνάμεις. Με αιχμή του δόρατος την 8η Στρατιά του Αλεξέι Αλεξέγεβιτς Μπρουσίλοφ, πιθανώς του ικανότερου Ρώσου στρατηγού, οι ρωσικές δυνάμεις επικρατούν και καταλαμβάνουν το Λέμπεργκ/Λβόφ και ολόκληρη την Ανατολική Γαλικία (6-11 Σεπτεμβρίου 1914) φτάνοντας μέχρι τα Καρπάθια.
Αλ. Μπρουσίλοφ
Στα τέλη της άνοιξης της επόμενης χρονιάς, όμως, Γερμανοί και Αυστριακοί εξαπολύουν συντονισμένη γενική επίθεση με αρχικό στόχο τη νότια Πολωνία. Τα ρωσικά στρατεύματα υφίστανται πανωλεθρία. Υποχωρούν έως τη γραμμή Ρίγα-Πινσκ-Τσερνιφτσί, εγκαταλείποντας στον εχθρό την Πολωνία και τη Λιθουανία, το μεγαλύτερο μέρος της Λεττονίας και τμήμα της δυτικής Ουκρανίας και Λευκορωσίας. Η Ρωσία χάνει το 15% των ευρωπαϊκών εδαφών της, το 20% του πληθυσμού της και το 30% των βιομηχανικών υποδομών της! Η επίθεση υπό τον Μπρουσίλοφ, τον Ιούνιο του 1916 θα βελτιώσει τις ρωσικές θέσεις, αλλά ήδη η ζημιά είναι τεράστια.
Για τη Ρωσία το τίμημα της συμμετοχής στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είναι βαρύτατο: ένα έως δύο εκατομμύρια νεκροί και αγνοοούμενοι, ακόμη περισσότεροι ανάπηροι πολέμου, 2,5 έως 3 εκατομμύρια αιχμάλωτοι, έξι εκατομμύρια πρόσφυγες. Οι σημαντικές ελλείψεις σε όπλα, πυρομαχικά και υλικό και η ανικανότητα αρκετών από τους ανώτατους αξιωματικούς εξηγούν τις αποτυχίες στο μέτωπο του πολέμου. Έχουν, επίσης, ως αποτέλεσμα την αγανάκτηση των απλών στρατιωτών: οι αξιωματικοί τους όχι μόνον τους κακομεταχειρίζονται, αλλά δεν υπολογίζουν καθόλου τη ζωή τους. Θεωρούν ότι είναι το μόνο όπλο που διαθέτουν σε αφθονία και δεν διστάζουν να το χρησιμοποιήσουν μέχρι σπατάλης. «Τύραννοι, ανίκανοι και προδότες!» Αυτό πιστεύουν πια οι στρατιώτες για τους ανωτέρους τους. Πιο βέβαιοι για αυτό είναι οι στρατιώτες που υπηρετούν ως εφεδρείες στις φρουρές των πόλεων. Διαπιστώνουν, άλλωστε, ότι ο αντίκτυπος του πολέμου είναι ανάλογα καταστροφικός και στα μετώπισθεν.
β. Ο αντίκτυπος στο εσωτερικό της χώρας
Προφανείς είναι οι συνέπειες, σε ψυχικό και οικονομικό επίπεδο, για τις οικογένειες των θυμάτων του πολέμου, νεκρών, αγνοούμενων και αιχμαλώτων στρατιωτών, ακόμη κι εκείνων που υπηρετούν σε μονάδες της πρώτης γραμμής, μακριά από τους οικείους τους. Το δε προσφυγικό ζήτημα επιδεινώνεται και από την πολιτική των ίδιων των αρχών του καθεστώτος: κρίνοντας ορισμένες εθνότητες συλλήβδην ως αμφίβολης πίστης προς την τσαρική μοναρχία (κι, επομένως, «ύποπτες συνεργασίας με τον εχθρό»), προβαίνουν σε μαζικές εκτοπίσεις, με κύριο θύμα τους εβραϊκούς πληθυσμούς και, εν συνεχεία, τους Πολωνούς και τους Ρώσους γερμανικής καταγωγής. Τέλος, οι μουσουλμάνοι της Κεντρικής Ασίας υφίστανται διώξεις επειδή αρνούνται τη στράτευση.
Ο πόλεμος, όμως, επιτείνει και τις δομικές αδυναμίες της ρωσικής οικονομίας. Πέραν των προβλημάτων που είναι κοινά στις εμπόλεμες χώρες (σημαντική υποτίμηση του νομίσματος, δραματική άνοδος του πληθωρισμού, καθώς οι τιμές των βασικών αγαθών έχουν τριπλασιαστεί έως το 1916), υπάρχουν προβλήματα που οφείλονται στην ατελή εκβιομηχάνιση της χώρας και την εξάρτησή της από τις εισαγωγές, ειδικά σε ό,τι αφορά κρίσιμα προϊόντα προηγμένης τεχνολογίας. Στις αρχές του 1917 οι μισοί συρμοί των ρωσικών σιδηροδρόμων έχουν τεθεί εκτός λειτουργίας, ελλείψει ανταλλακτικών [4]. Όσοι έχουν απομείνει εξυπηρετούν κατά προτεραιότητα τις ανάγκες των στρατευμάτων. Έτσι, όμως, διαταράσσονται σοβαρά τα δίκτυα διανομής αγαθών από την ύπαιθρο και γενικά τον τόπο παραγωγής προς τα μεγάλα αστικά κέντρα. Καθώς, μάλιστα, η βιομηχανία έχει τεθεί στην υπηρεσία της πολεμικής προσπάθειας, οι ελλείψεις στα τρόφιμα γίνονται όλο και πιο αισθητές.
γ. Η απολυταρχία σε τροχιά πρόσκρουσης
«Η Ρωσία είναι ένα αυτοκίνητο με ανίκανο οδηγό ο οποίος το κατευθύνει προς τον γκρεμό. Ο οδηγός αρνείται να αφήσει το τιμόνι σε κάποιον άλλο. Ξέρει ότι οι επιβάτες είναι πολύ φοβισμένοι για να του πάρουν το τιμόνι απ’ τα χέρια». [Βασίλι Αλεξέγεβιτς Μακλακόφ, φιλελεύθερος δικηγόρος, συγγραφέας και πολιτικός, Σεπτέμβριος 1915].
Β. Μακλακόφ
Ο πόλεμος κινητοποιεί τις αριστοκρατικές και αστικές ελίτ που επιδιώκουν να συνδράμουν την πατρίδα. Οι πανρωσικές ενώσεις περιφερειακών ΟΤΑ (ζέμστβα) και δήμων συγχωνεύονται και συμβάλλουν στον εφοδιασμό του άμαχου πληθυσμού και του στρατού και στην περίθαλψη των προσφύγων. Οι σημαντικότεροι επιχειρηματίες συγκροτούν την Επιτροπή Βιομηχανίας Πολέμου με σκοπό τον εξορθολογισμό της παραγωγής. Η τσαρική διοίκηση είναι υποχρεωμένη να συνεργαστεί με τις οργανώσεις αυτές, έστω και απρόθυμα. Η σύμπραξη αυτή, όμως, αποκαλύπτει ακόμη περισσότερο τις αδυναμίες του καθεστώτος και εδραιώνει την πεποίθηση των φιλελεύθερων κύκλων για την ανάγκη αλλαγών προς το δημοκρατικότερο.
Αντί να πράξει ό,τι είναι εύλογο και αναγκαίο, το καθεστώς ρέπει όλο και πιο πολύ σε παράλογα συντηρητικές θέσεις. Ο τσάρος υποπίπτει στο ένα σφάλμα μετά το άλλο, εγκλωβισμένος στην ψευδαίσθηση του μονάρχη «πατερούλη» του λαού. Τον Σεπτέμβριο του 1915 καθαιρεί τον θείο του, Μεγάλο Δούκα Νικόλαο Νικολάγεβιτς, κι αναλαμβάνει προσωπικά την αρχιστρατηγία. Απομονωμένος στο γενικό στρατηγείο του, στο Μογκιλιόφ της Λευκορωσίας, με μοναδική πηγή πληροφοριών τη σύζυγό του [5] και τις κλίκες της αυλής, ο Νικόλαος χάνει κάθε επαφή με την πραγματικότητα των πολιτικών εξελίξεων. Διώχνει τους τελευταίους ικανούς υπουργούς του (τον Υπουργό Εξωτερικών Σεργκέι Ντμίτριεβιτς Σαζόνοφ και τον Υπουργό Πολέμου Αλεξέι Αντρέγεβιτς Πολιβάνοφ). Εν γένει, αλλάζει τους υπουργούς του σαν τα πουκάμισα (με ρυθμούς έναν ανά τρίμηνο). Απολύει ως και τον δουλικό πρωθυπουργό του, τον γηραιό Ιβάν Λόγκινοβιτς Γκορεμίκιν, και τον αντικαθιστά με τον αντιδραστικό Μπορίς Βλαντίμιροβιτς Στιούρμερ, εκλεκτό της αυτοκράτειρας και του Ρασπούτιν!
Οι παράλογες αποφάσεις του Νικολάου έχουν πλέον εξοργίσει τους φιλελεύθερους δημοκράτες και μεγαλοαστούς, που λογικά θα έπρεπε να είναι οι φυσικοί του σύμμαχοι. Στη σύντομη σύνοδο της Δ΄ Δούμας, από τον Ιούλιο ως τον Σεπτέμβριο του 1915, οι φιλελεύθεροι Συνταγματικοί Δημοκράτες (Κα Ντε) και οι συντηρητικότεροι Οκτωβριστές συνασπίζονται και καταρτίζουν κοινό πρόγραμμα: χαλάρωση του αστυνομικού κράτους, συνδικαλιστικές ελευθερίες, κατάργηση διακρίσεων λόγω θρησκείας, παραχωρήσεις προς τις εθνότητες. Η απάντηση του τσάρου είναι… η διάλυση της Δούμας! Όταν η Δούμα συγκαλείται εκ νέου τον Νοέμβριο του 1916, τα κόμματα επαναφέρουν τις διεκδικήσεις τους. Ο ηγέτης των Συνταγματικών Δημοκρατών Πάβελ Μιλιουκόφ δηλώνει ξεκάθαρα ότι η πολιτική της τσαρικής κυβέρνησης συνιστά είτε βλακεία είτε προδοσία. Κάποιες προσπάθειες για τον σχηματισμό κυβέρνησης ευρύτερης αποδοχής δεν καρποφορούν. Στις 12 Ιανουαρίου 1917, ο τσάρος διορίζει πρωθυπουργό τον ευγενή Νικολάι Ντμίτριεβιτς Γκολίτσιν, μια πολιτική ασημαντότητα. Ο Νικόλαος είναι αδιόρθωτος! Αυτό τουλάχιστον πιστεύει ένα μεγάλο μέρος του φιλελεύθερου στρατοπέδου. Επιχειρηματίες, πολιτικοί (Γκούτσκοφ, Κερένσκι) και ανώτατοι στρατιωτικοί (Αλεξέγιεφ, Μπρουσίλοφ) εξυφαίνουν συνωμοσία προκειμένου να εξαναγκάσουν τον τσάρο σε παραίτηση υπέρ του Τσαρέβιτς, με αντιβασιλέα τον Μεγάλο Δούκα Μιχαήλ, τον φιλελεύθερων πεποιθήσεων αδελφό του Νικολάου!
Την ίδια εποχή, το σοσιαλιστικό στρατόπεδο είναι βαθιά διαιρεμένο. Ο ιστορικός ηγέτης του ρωσικού σοσιαλισμού, ο Πλεχάνοφ συνιστά τη συνεργασία με το καθεστώς, «για το καλό της πατρίδας». Οι Εργατικοί του Κερένσκι, το μεγαλύτερο μέρος των Μενσεβίκων υπό τον Τσχεΐτζε και οι Εσέροι του Τσερνόφ προκρίνουν τον διπλό αγώνα, τόσο κατά του εξωτερικού εχθρού όσο και κατά της τσαρικής απολυταρχίας. Οι διεθνιστές Μενσεβίκοι του Μάρτοφ και οι Μπολσεβίκοι, που έχουν ξαναβρεθεί στην παρανομία, υποστηρίζουν την άμεση παύση του πολέμου. Ο Λένιν συγγράφει στη Ζυρίχη, την άνοιξη του 1916, το «Ιμπεριαλισμός, ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού». Ο πόλεμος έχει ανατρέψει τις αρχές του μαρξιστικού δόγματος: καθιστά δυνατή την επανάσταση ακόμη και σε μια χώρα που δεν έχει ανεπτυγμένο καπιταλισμό. Μάλλον ούτε ο ίδιος δεν πρέπει να πιστεύει ότι το κείμενό του είναι προφητικό κι ότι σε ένα χρόνο η προφητεία του αυτή θα έχει εκπληρωθεί.
[1] Κάποιοι από αυτούς διερωτούνταν: «Μα, εμείς είμαστε από το Ταμπόφ! Μέχρι να φτάσουν εκεί οι Γερμανοί θα έχουν χάσει τον δρόμο!»
[2] N. Werth Les Révolutions Russes, όπ. π., σελ. 11.
[3] Σαφώς ικανοποιητικές ήταν οι επιδόσεις του τσαρικού στρατού και στο Νοτιοανατολικό Μέτωπο, κατά των οθωμανικών δυνάμεων (οι Ρώσοι φτάνουν ως την Τραπεζούντα).
[4] N. Werth Les Révolutions Russes, όπ. π., σελ. 13 επ.
[5] «Αγάπη μου, πρέπει να φανείς πιο αυταρχικός από τον Μεγάλο Πέτρο και πιο σκληρός από τον Ιβάν τον Τρομερό».
Β. Η ΜΕΓΑΛΗ ΕΚΡΗΞΗ – Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ
Πετρούπολη, 23 Φεβρουαρίου 1917, εργάτριες της βιομηχανίας Πουτίλοφ διαδηλώνουν.
α. Από την Ημέρα της Γυναίκας στη σαρωτική επανάσταση: Οι ελλείψεις αναγκάζουν τις αρχές να αποφασίσουν την επιβολή δελτίου στα τρόφιμα. Στις 23 Φεβρουαρίου, με το Ιουλιανό Ημερολόγιο, του 1917 και με αφορμή τον (ανεπίσημο) εορτασμό της Ημέρας της Γυναίκας, τον οποίο είχαν καθιερώσει οι σοσιαλιστικές οργανώσεις, χιλιάδες εργάτριες και νοικοκυρές ξεκίνησαν από το Βίμποργκ και τις άλλες εργατικές συνοικίες για να διαδηλώσουν στις κεντρικές λεωφόρους της Πετρούπολης ζητώντας ψωμί, ειρήνη, αυξήσεις μισθών, ελευθερίες και δικαιώματα. Τις ακολούθησαν οι εργάτες της μεταλουργίας Πουτίλοφ και των υπόλοιπων μεγάλων εργοστασίων. Τις επόμενες ημέρες οι διαδηλώσεις και οι απεργίες γενικεύθηκαν. Τα συνθήματα άρχισαν να στρέφονται κατά του τσάρου και του καθεστώτος. Πληροφορούμενος τις εξελίξεις, ο τσάρος στέλνει από το Μογκιλιόφ τηλεγράφημα και διατάσσει τον στρατιωτικό διοικητή της πρωτεύουσας, τον στρατηγό Σεργκέι Σεμιόνοβιτς Χαμπάλοφ, να καταστείλει τις ταραχές «με κάθε τρόπο και μέσο», δηλαδή ενόπλως. Την 26η Φεβρουαρίου δυνάμεις του στρατού έχουν αναπτυχθεί σε όλα τα νευραλγικά σημεία της πόλης. Όταν φτάνουν οι διαδηλωτές, οι στρατιώτες ανοίγουν πυρ εναντίον τους. Οι νεκροί ξεπερνούν τους εκατό. Η εξέγερση έχει φαινομενικά καταπνιγεί.
Πετρούπολη, 23 Φεβρουαρίου 1917, εργάτριες διαδηλώνουν στη Λεωφόρο Νιέφσκι.
Τη νύχτα, όμως, οι κατώτεροι αξιωματικοί και οι στρατιώτες τριών από τα συντάγματα που είχαν μετάσχει στην καταστολή της εξέγερσης στασιάζουν! Συντάσσεται μαζί τους μεγάλο μέρος της στρατιωτικής φρουράς της Πετρούπολης. Οι στρατιώτες ενώνονται με τους διαδηλωτές. Στις 27 Φεβρουαρίου καταλαμβάνουν ταχυδρομεία, τηλεφωνικά και τηλεγραφικά κέντρα, αστυνομικά τμήματα και αποθήκες όπλων. Καταλαμβάνουν το Οχυρό των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου κι απελευθερώνουν τους πολιτικούς κρατουμένους. Επιτίθενται σε όσους εκπροσώπους της παλαιάς τάξης πραγμάτων συναντούν: αστυνομικούς, επιστάτες εργοστασίων, αστούς και ευγενείς. Η επανάσταση έχει αρχίσει και είναι σαρωτική.
β. Το νέο δίπολο άσκησης της εξουσίας: Ενώ στην πρωτεύουσα επικρατεί χάος, δύο σχηματισμοί θα επιχειρήσουν να καλύψουν το κενό εξουσίας που αφήνει η κατάρρευση του τσαρικού καθεστώτος. Μολονότι μοιάζουν καταρχήν αντίπαλοι αλληλοτέμνονται ως προς τα πρόσωπα που συμμετέχουν σε αυτούς και επιλέγουν ως έδρα το ίδιο κτήριο, το Μέγαρο της Ταυρίδας, τόπο συνεδριάσεων της Δούμας. Αφενός, υπάρχει το Σοβιέτ της Πετρούπολης ή μάλλον η «Προσωρινή Εκτελεστική Επιτροπή του Σοβιέτ» αποτελούμενη από σοσιαλιστές πολιτικούς. Βέβαια, τα μεγάλα ονόματα βρίσκονται στην εξορία (Λένιν και Μάρτοφ στη Ζυρίχη, Τρότσκι στη Νέα Υόρκη, Τσερνόφ στο Παρίσι, Στάλιν, Κάμενιεφ και Τσερετέλλι στη Σιβηρία). Το προεδρείο της επιτροπής αυτής απαρτίζεται από τον Γεωργιανό Μενσεβίκο Νικολόζ Τσχεΐτζε ως πρόεδρο, και τους Αλεξάντρ Κερένσκι των Εργατικών και Λεφ Σκόμπελεφ των Μενσεβίκων ως αντιπροέδρους. Και οι τρεις είναι βουλευτές στη Δούμα. Αφετέρου, συγκροτείται, κυρίως από βουλευτές που ανήκουν στους Συνταγματικούς Δημοκράτες, η «Προσωρινή Επιτροπή για την Αποκατάσταση της Τάξης».
Συνεδρίαση του Σοβιέτ της Πετρούπολης.
Τα δύο όργανα έχουμε διαφορετικά χαρακτηριστικά και διαφορετική νομιμοποιητική βάση. Πιο αμεσοδημοκρατικό, το Σοβιέτ μπορεί να καθοδηγήσει και μέχρις ενός βαθμού να ελέγξει τους εξεγερμένους εργάτες και στρατιώτες. Η Επιτροπή της Δούμας γνωρίζει καλύτερα τους μηχανισμούς άσκησης εξουσίας και έχει διαύλους επικοινωνίας με το γενικό επιτελείο και τους ανώτατους στρατιωτικούς, επομένως μπορεί να αποτρέψει ενδεχόμενες αντεπαναστατικές κινήσεις εκ μέρους του στρατεύματος. Η συνεργασία μεταξύ των δύο σχηματισμών είναι, επομένως, απολύτως αναγκαία για να κυβερνηθεί η Ρωσία. Ύστερα από σκληρές διαπραγματεύσεις που διαρκούν μια ολόκληρη νύχτα, στις 2 Μαρτίου το Σοβιέτ εγκρίνει τον σχηματισμό προσωρινής κυβέρνησης, υπό τον όρο της εφαρμογής πολιτικής εκδημοκρατισμού: κατοχύρωση των θεμελιωδών ελευθεριών, ατομικών και συλλογικών, πρόβλεψη εκλογών με καθολική και μυστική ψηφοφορία, κατάργηση του αστυνομικού κράτους.
γ. Η πτώση της δυναστείας των Ρομανόφ: Ο τσάρος κατευθύνεται στην πτώση χωρίς καν να έχει συνειδητοποιήσει ότι η κατάσταση έχει ξεφύγει εντελώς από τον έλεγχό του. Όταν, με το ξεκίνημα των ταραχών, ο Μιχαήλ Ροτζιάνκο, πρόεδρος της Δούμας, τηλεγραφεί στον τσάρο για να τον ενημερώσει για την κατάσταση, ο μονάρχης αντιδρά λέγοντας τα εξής: «Ωχ, είναι πάλι αυτός ο χοντρομπαλάς, ο Ροτζιάνκο! Θα μου γράφει σίγουρα ό,τι ανοησία μπορεί να φανταστεί ο ανθρώπινος νους. Δεν θα μπω στον κόπο ούτε καν να του απαντήσω»! Στις 27 Φεβρουαρίου, διατάσσει τον στρατηγό Ιβάνοφ να μεταβεί με στρατιωτικές δυνάμεις στην πρωτεύουσα και να καταστείλει τις ταραχές. Την επομένη, αποφασίζει να επιστρέψει στο Τσάρσκογε Σελό, περισσότερο για να βρεθεί κοντά στην οικογένειά του παρά στο επίκεντρο των πολιτικών εξελίξεων. Το ταξίδι θα αποδειχθεί περιπετειώδες. Καταρχάς, ο αυτοκρατορικός συρμός καθυστερεί για να δώσει προτεραιότητα στη μεταφορά των στρατιωτικών δυνάμεων του Ιβάνοφ. Εν συνεχεία, καθώς οι εξεγερμένοι αποκτούν τον έλεγχο πολλών σταθμών, ο συρμός του Νικόλαου ακολουθεί ένα εντελώς παράδοξο δρομολόγιο για να προσεγγίσει τον προορισμό του. Φθάνοντας την 1η Μαρτίου στο Πσκοφ, ο τσάρος πληροφορείται την επικράτηση της επανάστασης στην Πετρούπολη και την εξάπλωση των ταραχών σε άλλες μεγάλες πόλεις.
Είναι πλέον σαφές ότι ο ηγεμόνας δεν μπορεί να σώσει τη θέση του με κάποιες παραχωρήσεις. Ο αρχηγός του γενικού επιτελείου Αλεξέγεφ, υποστηριζόμενος από το σύνολο σχεδόν των ανώτατων αξιωματικών, καλεί τον τσάρο να παραιτηθεί. Η αρχική σκέψη είναι να παραιτηθεί υπέρ του τσαρέβιτς. Οι γιατροί, όμως, διαβεβαιώνουν τον τσάρο, ότι εξαιτίας της ασθένειάς του, ο Αλέξιος δεν είναι δυνατό να ασκήσει καθήκοντα μονάρχη. Στις 2 Μαρτίου, ο Νικόλαος παραιτείται υπέρ του αδελφού του, του Μεγάλου Δούκα Μιχαήλ! Το αυτοκρατορικό περιβάλλον και όσοι παρευρέθηκαν στην υπογραφή της πράξης παραίτησης ήταν εντυπωσιασμένοι από την ηρεμία του τσάρου: «Παραιτήθηκε από το αυτοκρατορικό αξίωμα όπως ένας αξιωματικός του ιππικού παραδίδει τη διοίκηση της ίλης του σε κάποιον άλλο!»
Μάρτιος 1917, ο τσάρος μετά την παραίτησή του.
Ο Μιχαήλ δεν είχε ιδιαίτερη επιθυμία να κυβερνήσει, το ενδιαφέρον του για την εξουσία και την πολιτική εν γένει ήταν περιορισμένο. Οι ηγέτες της Προσωρινής Κυβέρνησης δεν είχαν καμία δυσκολία να τον πείσουν να παραιτηθεί με τη σειρά του και αυτός, «για το καλό της πατρίδας» (16 Μαρτίου). Μετά από ακριβώς 304 χρόνια, η δυναστεία των Ρομανόφ έφτανε στο τέλος της. Η Προσωρινή Κυβέρνηση έθεσε τον Νικόλαο και την οικογένειά του υπό περιορισμό στα ανάκτορα του Τσάρσκογε Σελό. Αργότερα (τον Αύγουστο) θα τους μετέφερε στο Τομπόλσκ των Ουραλίων [1].
[1] Τον Απρίλιο του 1918 οι Μπολσεβίκοι μετέφεραν τον τσάρο και την οικογένειά του στο Μέγαρο Ιπάτιεφ, στο Γεκατερινμπούργκ. Στην πόλη αυτή των Ουραλίων ή στα περίχωρά της επρόκειτο να εκτελεσθεί ολόκληρη η αυτοκρατορική οικογένεια υπό αδιευκρίνιστες συνθήκες τον Ιούλιο του 1918.
Γ. ΕΡΓΑ ΚΑΙ ΗΜΕΡΕΣ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΡΙΝΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ
Πρίγκιπας Γκ. Λβοφ
Επικεφαλής της Προσωρινής Κυβέρνησης που συγκροτείται τη 2α Μαρτίου τίθεται ο πρίγκιπας Γκεόργκι Γεβγκένιεβιτς Λβοφ, γόνος μιας από τις πιο αριστοκρατικές οικογένειες της Ρωσίας. Λένε ότι το γενεαλογικό δέντρο της έφτανε ως τους Ρουρικίδες, τους Σκανδιναβούς που είχαν ιδρύσει την ηγεμονία της Ρωσίας του Κιέβου. Στις αρχές της δεκαετίας του 1880, η οικογένεια βρέθηκε υπερχρεωμένη. Ολοκληρώνοντας τις σπουδές του, στη νομική σχολή του Πανεπιστημίου της Μόσχας, ο πρίγκιπας μαζί με τους αδελφούς του κατόρθωσε να μετατρέψει τα οικογενειακά κτήματα στην περιοχή της Τούλα σε κερδοφόρα επιχείρηση. Έπειτα, ανακατεύθηκε στους ΟΤΑ, αναλαμβάνοντας αρχικά την προεδρία του ζέμστβο της Τούλα κι έπειτα της Πανρωσικής Ένωσης ΟΤΑ. Εργατικός, εύστροφος, φιλελεύθερος και με ανεπιτήδευτη αγάπη για τον ρωσικό λαό, φάνταζε ως ιδανική επιλογή. Ηγούνταν μιας κυβέρνησης που τη στελέχωναν αριστοκράτες και μεγαλοαστοί, οι οποίοι επιθυμούσαν διακαώς τον εκδυτικισμό της Ρωσίας μέσω του κοινοβουλευτισμού. Στο ξεκίνημα, ο ενθουσιασμός και η αισιοδοξία περίσσευαν.
«Το πνεύμα του ρωσικού λαού αποδείχθηκε πως είναι, ως εκ της φύσεώς του, πνεύμα οικουμενικά δημοκρατικό. Ο ρωσικός λαός είναι έτοιμος όχι απλώς να ενταχθεί στη δημοκρατία αυτή, αλλά και να αναλάβει την πρωτοπορία της, ακολουθώντας τον δρόμο της Προόδου τον οποίο χάραξαν οι μεγάλες αρχές της Γαλλικής Επανάστασης: Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφότητα!» [Πρίγκιπας Γκ. Γ. Λβοφ, λόγος της 20ής Μαρτίου 2017]
α. «Ρωσία, η πιο ελεύθερη χώρα στον κόσμο!» – Η ρωσική δημοκρατική άνοιξη
- Η εποχή των δικαιωμάτων και της ελευθερίας
Μετά από αιώνες καταπίεσης, η επανάσταση απελευθερώνει τους ανθρώπους και τους ωθεί να εκφράσουν την απόψεις τους και να διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους. Όλες οι κοινωνικές τάξεις και ομάδες (εργάτες, αγρότες, στρατιώτες, φεμινίστριες κ.λπ.) διατυπώνουν τα αιτήματά τους, με ψηφίσματα ή με επιστολές και τηλεγραφήματα προς το Σοβιέτ και την Προσωρινή Κυβέρνηση.
Σοβιέτ Πετρούπολης
Την τάση αυτή την είχαν ενθαρρύνει και οι δύο θεσμοί. Ήδη την 1ηΜαρτίου, το Σοβιέτ είχε εκδώσει την περίφημη υπ’ αριθ. 1 διαταγή. Πραγματική διακήρυξη των δικαιωμάτων του στρατιώτη, το κείμενο αυτό προέβλεπε ότι «ανεξαρτήτως βαθμού και μονάδας στην οποία υπηρετούν, οι στρατιώτες έχουν όλα τα δικαιώματα των οποίων απολαύουν οι πολίτες». Καταργούνται όλες οι πειθαρχικές διατάξεις που κρίνονται υπέρμετρα αυστηρές, απαγορεύεται κάθε μειωτική συμπεριφορά των αξιωματικών προς τους στρατιώτες, οι οποίοι καλούνται να εκλέξουν επιτροπές αντιπροσώπων σε κάθε μονάδα με σκοπό την προάσπιση των δικαιωμάτων τους. Η Προσωρινή Κυβέρνηση, από την πλευρά της και υπό την επιρροή των μετριοπαθών σοσιαλιστών, υιοθετεί σειρά μέτρων ιδιαίτερης συμβολικής σημασίας: κατοχύρωση των θεμελιωδών ελευθεριών, κατάργηση των διακρίσεων, αμνηστεία για τα αδικήματα πολιτικού χαρακτήρα, κατάργηση της θανατικής ποινής, προκήρυξη γενικών εκλογών για την ανάδειξη Συντακτικής Συνέλευσης με καθολική και μυστική ψηφοφορία (ως ημερομηνία των εκλογών ορίστηκε τελικά η 12η Νοεμβρίου), αναγνώριση δικαιωμάτων αυτονομίας των εθνοτήτων.
- Ασκήσεις άμεσης δημοκρατίας και αγωγής του πολίτη
Το Σοβιέτ της Πετρούπολης γιγαντώνεται, τουλάχιστον ως προς τη σύνθεσή του, μια και γρήγορα πλησιάζει τον αριθμό των τριών χιλιάδων μελών (850 εκπρόσωποι των εργατών και δύο χιλιάδες των στρατιωτών). Συγκροτούνται σοβιέτ σε όλες τις πόλεις (είναι ήδη εξακόσια στα τέλη Μαρτίου, ενώ ο αριθμός τους θα πλησιάσει τα 1.500 το φθινόπωρο). Ταυτόχρονα δημιουργούνται και άλλοι θεσμοί λαϊκής εκπροσώπησης: επιτροπές εργαζομένων στα εργοστάσια και τις βιοτεχνίες, με σκοπό την προάσπιση των δικαιωμάτων των εργατών, συνοικιακές επιτροπές που μεριμνούν για ζητήματα στέγασης, εφοδιασμού σε τρόφιμα, περίθαλψης των θυμάτων του πολέμου, ιδρύουν βρεφονηπιακούς σταθμούς κ.λπ., εργατικές πολιτοφυλακές για την ένοπλη υπεράσπιση της επανάστασης και των κεκτημένων της, επιτροπές στρατιωτών, τοπικές συνελεύσεις αγροτών. Το σύνολο του πληθυσμού πολιτικοποιείται και συμμετέχει στη λήψη αποφάσεων.
Αναλαμβάνοντας τιτάνιο έργο, η Προσωρινή Κυβέρνηση συγκροτεί ειδικές επιτροπές, με τη συμμετοχή εκπροσώπων όλων των πολιτικών κομμάτων και εμπειρογνωμόνων, για τη ρύθμιση όλων των μεγάλων εκκρεμών ζητημάτων: εκλογικός νόμος, αγροτική μεταρρύθμιση και αναδιανομή της γης. Εκτός των άλλων κάνει ό,τι είναι δυνατό για να επιμορφώσει τον ρωσικό λαό σε θέματα λειτουργίας του νέου πολιτεύματος και να του εμφυσήσει δημοκρατική συνείδηση. Στο πλαίσιο αυτό, προβαίνει στη σύσταση της Κεντρικής Επιτροπής Κοινωνικής και Πολιτικής Εκπαίδευσης, η οποία στέλνει υπαλλήλους της σε όλες τις επαρχίες για διαλέξεις και μαθήματα αγωγής του πολίτη. Φτάνει ως το σημείο να αναλάβει και την παραγωγή κινηματογραφικών ταινιών.
Γενικά, για όλα τα κόμματα, ο κύριος στόχος είναι η πολιτική διαπαιδαγώγηση του πληθυσμού. Η κυκλοφορία των εφημερίδων αυξάνεται κατακόρυφα. Ο φιλελεύθερος «Ρωσικός Λόγος» («Русское слово») προσεγγίζει το ένα εκατομμύριο αντίτυπα, η «Ιζβέστια» του Σοβιέτ της Πετρούπολης τα 200.000, ενώ η «Εφημερίδα των Εργατών» («Рабочая газета») των Μενσεβίκων, η «Αλήθεια» («Правда») των Μπολσεβίκων και ο «Λαϊκός Αγώνας» («Дело народа») των Εσέρων έχουν κυκλοφορία που υπερβαίνει τα 100.000 αντίτυπα. Κι όλα αυτά χωρίς να υπολογίζουμε τις εκδόσεις που απευθύνονται σε ειδικό κοινό (οι Μπολσεβίκοι εκδίδουν δύο τουλάχιστον έντυπα ειδικά για τους στρατιώτες) ή τα βιβλία και φυλλάδια που εκδίδουν όλες οι πολιτικές τάσεις. Στο κρίσιμο διάστημα Μαρτίου-Οκτωβρίου, τα διάφορα σοσιαλιστικά κόμματα εκδίδουν 500 τίτλους σε 27 εκατομμύρια αντίτυπα, τα «αστικά» κόμματα 250 τίτλους σε 11 εκατομμύρια αντίτυπα [1].
β. Φθορά και παρακμή της Προσωρινής Κυβέρνησης
Σε μια χώρα απολυταρχίας και συγκεντρωτικής διοίκησης, η θέση της Προσωρινής Κυβέρνησης είναι ευθύς εξαρχής επισφαλής. Η επιτυχία της αποτελεί ένα μεγάλο στοίχημα που είναι αντικειμενικά δύσκολο να κερδηθεί. Η κυβέρνηση συνυπάρχει ως προς την ντε φάκτο άσκηση εξουσίας με πλήθος αμεσοδημοκρατικών οργάνων, συνήθως αποκεντρωμένου χαρακτήρα. Οι εσωτερικές αντιθέσεις που τη χαρακτηρίζουν υποσκάπτουν ακόμη περισσότερο την αξιοπιστία της. Τέλος, μοιραία θα αποδειχθεί η αδυναμία της Προσωρινής Κυβέρνησης να υιοθετήσει σαφή και σταθερή στάση στα μεγάλα προβλήματα που καλείται να επιλύσει: αυτό της συνέχισης του πολέμου, το αγροτικό ζήτημα και, δευτερευόντως, εκείνο της αυτοδιάθεσης των εθνοτήτων. Η στάση της στο πρώτο ζήτημα είναι επαμφοτερίζουσα, στα άλλα δύο αναμονής, μια και οι όποιες αποφάσεις μετατίθενται στη Συντακτική Συνέλευση που θα αναδειχθεί με τις εκλογές του Νοεμβρίου.
1. Από την Πρώτη στη Δεύτερη Προσωρινή Κυβέρνηση
Πάβελ Μιλιουκόφ
i) Οι ατυχείς πρωτοβουλίες Μιλιουκόφ και η κρίση του Απριλίου:Ενώ το Σοβιέτ της Πετρούπολης ταλαντεύεται μεταξύ ουτοπικού πασιφισμού και «επαναστατικής εθνικής άμυνας» (συνέχιση του πολέμου με ταυτόχρονη προσπάθεια επίτευξης της ειρήνης «χωρίς προσαρτήσεις και πολεμικές αποζημιώσεις») και η Προσωρινή Κυβέρνηση είναι διχασμένη ως προς τη γραμμή που πρέπει να ακολουθήσει, στις 4 Μαρτίου, ο ισχυρός άνδρας της, ο Υπουργός Εξωτερικών Πάβελ Νικολάγεβιτς Μιλιουκόφ, στέλνει με δική του πρωτοβουλία οδηγίες στις διπλωματικές αντιπροσωπείες: η Ρωσία θα τηρήσει όλες τις δεσμεύσεις της και θα συνεχίσει τον πόλεμο ως την τελική νίκη. Δύσπιστοι, οι Γάλλοι και Βρετανοί σύμμαχοι επιμένουν, ζητούν δεσμεύσεις και πιέζουν φορτικά τη Ρωσία να αναλάβει μεγάλης κλίμακας επιθετικές επιχειρήσεις στο Μέτωπο. Στις 18 Απριλίου, ο Μιλιουκόφ επαναλαμβάνει τις θέσεις αυτές επίσημα, απευθυνόμενος προς τους δυτικούς συμμάχους. Η ενέργειά του προκαλεί οξύτατη κυβερνητική κρίση, η οποία θα τερματισθεί με τον σχηματισμό νέας κυβέρνησης μόλις στις 5 Μαΐου. Οι φιλελεύθεροι διατηρούν την πρωθυπουργία, με τον πρίγκιπα Λβόφ, και έξι υπουργεία, αλλά τα διάφορα σοσιαλιστικά κόμματα από το ένα χαρτοφυλάκιο (Κερένσκι ως Υπουργός Δικαιοσύνης) φτάνουν στα έξι, σε μια προσπάθεια καλύτερης σύνδεσης κυβέρνησης και σοβιέτ και ανεύρεσης ευρύτερων λαϊκών ερεισμάτων. Ο Κερένσκι αναλαμβάνει το Υπουργείο Πολέμου και Ναυτικού, ο ηγέτης των Εσέρων Τσερνόφ το Υπουργείο Γεωργίας και οι Μενσεβίκοι Σκόμπελεφ και Ηράκλι Τσερετέλλι τα υπουργεία Εργασίας και Επικοινωνιών, αντίστοιχα.
ii) Η διάσπαση του σοσιαλιστικού στρατοπέδου: Η μαζική είσοδος σοσιαλιστών στην κυβέρνηση θα έπρεπε λογικά να ενισχύσει τη θέση τους. Στην πραγματικότητα, έχει ως συνέπεια τη διάσπασή τους. Είναι πολλοί εκείνοι που αντιτίθενται στη συμμετοχή στην κυβέρνηση, ανάμεσά τους ο ιστορικός ηγέτης των Μενσεβίκων Γιούλι Μάρτοφ (και ολόκληρη η «διεθνιστική» πτέρυγα του κόμματος) και η αριστερή πτέρυγα των Εσέρων (Μπόρις Νταβίντοβιτς Κατς «Καμκόφ», Μαρίγια Αλεξάντροβα Σπιριντόνοβα, Ισαάκ Νάχμαν Στέινμπεργκ). Σε αυτούς προστίθεται μια φωνή ακόμη πιο εξτρεμιστική.
Απρίλιος 1917, ο Λένιν φτάνει στον σταθμό Φινλανδίας της Πετρούπολης (πίνακας του Μ. Σοκολόφ).
Στις 28 Μαρτίου, ο Λένιν δέχεται τελικά τις μεσολαβητικές προσπάθειες του Ελβετού σοσιαλδημοκράτη Πλάττεν και τη ναύλωση από τις γερμανικές αρχές ενός συρμού που θα τον μεταφέρει πίσω στη Ρωσία, από την οποία απουσιάζει εδώ και 17 χρόνια. Οι Γερμανοί υποθέτουν ευλόγως ότι ο Λένιν θα αποτελέσει παράγοντα αποσταθεροποίησης της αντιπάλου. Ο ίδιος ο Μπολσεβίκος ηγέτης δεν θέλει με τίποτε να δώσει την εντύπωση ότι επιστρέφει χάρη στους Γερμανούς και επιβάλλει τους όρους του: οι επιβάτες θα καταβάλουν το αντίτιμο του εισιτηρίου τους και θα αναλάβουν τα έξοδα διατροφής τους κατά τη διάρκειά του. Ο συρμός δεν θα ανήκει σε καμία κρατική οντότητα («εξωεδαφικότητα»), ενώ δεν θα επιτρέπεται η αποβίβαση πριν από την άφιξη στον προορισμό του (εξ ου και ο χαρακτηρισμός του ως «σφραγισμένου τραίνου»). Στις 3 Απριλίου, ο Λένιν, συνοδευόμενος από στελέχη του κόμματός του που επέστρεψαν μαζί του, φτάνει στον Σταθμό Φινλανδίας της Πετρόπουλης. Σχεδόν αμέσως διατυπώνει απόψεις που εκπλήσσουν με τον ακραίο χαρακτήρα τους ακόμη και τους Μπολσεβίκους: έλεγχος των βιομηχανικών μονάδων από τους εργάτες, εθνικοποίηση της γης, κατάργηση αστυνομίας και στρατού, αντίθεση στην Προσωρινή Κυβέρνηση. Η πρότασή του συνοψίζεται στο σύνθημα «Όλη η εξουσία στα σοβιέτ».
iii) Οι αποτυχίες της Προσωρινής Κυβέρνησης – (1) Η τελική αποτυχία στο ζήτημα του πολέμου: Όπως, ίσως, ήταν αναμενόμενο, οι προσπάθειες της Προσωρινής Κυβέρνησης για την ανεύρεση διεξόδου στο πολεμικό ζήτημα δεν στέφονται από επιτυχία. Το φιλόδοξο σχέδιο του Τσερετέλλι για μια μεγάλη διεθνή συνδιάσκεψη με στόχο την ειρήνευση αποτυγχάνει εξαιτίας της στάσης της Γαλλικής και της Βρετανικής Κυβέρνησης. Απομένει η ελπίδα της νίκης στα πεδία των μαχών.
Ο Κερένσκι, ως αρμόδιος υπουργός, δεν φείδεται προσπαθειών. Διορίζει αρχιστράτηγο τον ικανότατο Μπρουσίλοφ και ξεκινά μια μεγάλη περιοδεία στις μονάδες της πρώτης γραμμής. Ελπίζει ότι οι ρητορικές του ικανότητες θα ανυψώσουν το ηθικό των στρατιωτών και θα τους παρακινήσουν να αγωνιστούν για την τελική νίκη. Εντούτοις, η χαλάρωση της πειθαρχίας και η κόπωση στέκονται ανυπέρβλητα εμπόδια. «Λέτε πως πρέπει να πολεμήσουμε ώστε, μετά τον πόλεμο, οι αγρότες να έχουν επιτέλους τη δυνατότητα να αποκτήσουν γη. Και τι να την κάνω εγώ αυτή τη γη, αν στο μεταξύ έχω σκοτωθεί;»
Ο Κερένσκι επιθεωρεί το στράτευμα/ πηγή: NYT Keystone Gamma, via Getty Images.
Ο ρωσικός στρατός εξαπολύει τη μεγάλη επίθεση στις 18 Ιουνίου. Παρά τις ελλείψεις σε όπλα και πολεμοφόδια, επιτυγχάνει στην αρχή κάποιες επιτυχίες σε βάρος των δυνάμεων της Αυστροουγγαρίας. Έπειτα, εκδηλώνεται η γερμανική αντεπίθεση και το μέτωπο καταρρέει: μέσα σε λιγότερο από ένα μήνα οι Ρώσοι χάνουν 400.000 άνδρες και τη Γαλικία και αναγκάζονται να υποχωρήσουν έως και 300 χιλιόμετρα σε ορισμένα σημεία του μετώπου. Η καταστροφή είναι τέτοια που η Προσωρινή Κυβέρνηση δεν θα μπορέσει ποτέ να συνέλθει από αυτήν. Δεν πρόκειται, άλλωστε, για τη μοναδική αποτυχία της.
Βίκτορ Τσερνόφ
(2) Η αποτυχία στο εσωτερικό μέτωπο: Στο εσωτερικό της χώρας η κατάσταση επιδεινώνεται. Ο καλπάζων πληθωρισμός εκμηδενίζει τις αυξήσεις που είχαν δοθεί στους εργαζόμενους, τα τρόφιμα σπανίζουν και διατίθενται σε αστρονομικές τιμές, τα εργοστάσια αντιμετωπίζουν δραματικές ελλείψεις σε πρώτες ύλες. Στο εκρηκτικό αυτό πλαίσιο και με την κυβέρνηση να αδρανεί ή να χρονοτριβεί οι εντάσεις οξύνονται. Οι εργοδότες απαντούν στις εργατικές διεκδικήσεις και απεργίες με μαζικές απολύσεις και επισχέσεις εργασίας. Η γενική εντύπωση είναι ότι ο Υπουργός Εργασίας Σκόμπελεφ επιδεικνύει πολύ μεγαλύτερη ανοχή στην εργοδοσία. Την ίδια ώρα, τα σχέδια του Υπουργού Γεωργίας Τσερνόφ για μια μεγάλη αγροτική μεταρρύθμιση αναβάλλονται, μια και το θέμα είναι τόσο σοβαρό που μόνον η νέα Συντακτική Συνέλευση μπορεί να το ρυθμίσει. Οι πιέσεις των αγροτών για άμεσες λύσεις, όμως, είναι τεράστιες: συγκροτούνται επιτροπές που προβαίνουν στην αναδιανομή της γης χωρίς να αναμένουν την έγκριση της κυβέρνησης.
(3) Η αμήχανη διαχείριση του ζητήματος των εθνοτήτων: Τον Μάρτιο η Ράντα, η οποία αρχικά δεν ήταν παρά ένωση πολιτιστικών σωματείων, αναδεικνύεται ως ο θεσμός που κατεξοχήν εκφράζει τις διεκδικήσεις των Ουκρανών: αρχικά την ευρύτατη αυτονομία, εν συνεχεία δε την ανεξαρτησία της Ουκρανίας. Ανάλογες είναι οι εξελίξεις στη Φινλανδία, την Πολωνία και τις χώρες της Βαλτικής. Εάν στην περίπτωση της Φινλανδίας, της οποίας το Κοινοβούλιο ανακηρύσσει την ανεξαρτησία στις 23 Ιουνίου, η Προσωρινή Κυβέρνηση θεωρεί ότι μπορεί να τηρήσει στάση αναμονής και σχετικής ανοχής, δεν συμβαίνει το ίδιο και με τη ζωτικής σημασίας Ουκρανία. Στέλνει στο Κίεβο τριμελή αντιπροσωπεία υπουργών (τους Κερένσκι, Τσερετέλλι και τον ουκρανικής καταγωγής Υπουργό Εξωτερικών Μιχαήλ Ιβάνοβιτς Τερέστσενκο) οι οποίοι, κατόπιν διαπραγματεύσεων, συνάπτουν συμφωνία με την ουκρανική Ράντα (2 Ιουλίου): η Ουκρανία θα αποφασίσει με δημοψήφισμα, μετά την εκλογή της Συντακτικής Συνέλευσης, αν επιθυμεί ευρεία αυτονομία στο πλαίσιο μιας ομοσπονδίας ή αν προτιμά την ανεξαρτησία της. Η συμφωνία αυτή προκαλεί νέα κρίση στο εσωτερικό της κυβέρνησης: τρεις από τους υπουργούς που πρόσκεινται στο Συνταγματικό Δημοκρατικό Κόμμα παραιτούνται, γεγονός που έχει ως συνέπεια την πτώση της κυβέρνησης.
Μιχαήλ Τερέστσενκο
2. Τρίτη Προσωρινή Κυβέρνηση – Η αμφιλεγόμενη διακυβέρνηση Κερένσκι, εποχή πολλαπλής πόλωσης
i) Οι επαναστατικές ταραχές του Ιουλίου: Τον Ιούνιο του 1917 διοργανώνεται στην Πετρούπολη το Α΄ Πανρωσικό Συνέδριο των Σοβιέτ, στο οποίο οι εκπρόσωποι της μετριοπαθούς τάσης που υποστηρίζουν την Προσωρινή Κυβέρνηση έχουν άνετη πλειοψηφία. Η εικόνα αυτή είναι παραπλανητική, διότι δεν απηχεί τη στάση της λαϊκής βάσης η οποία έχει πλέον απογοητεθεί. Οι Μπολσεβίκοι, που εμφανίζονται δυναμικοί κατά τη διάρκεια των εργασιών του συνεδρίου, είναι διστακτικοί ως προς την πολιτική που πρέπει να ακολουθήσουν. Την πρωτοβουλία, στην περίπτωση αυτή, θα την αναλάβει η λαϊκή βάση.
Μετά το φιάσκο της ρωσικής επίθεσης της Ιουνίου και με τις γερμανικές δυνάμεις να προελαύνουν ανενόχλητες στο μέτωπο, η λαϊκή δυσαρέσκεια έχει γιγαντωθεί. Στρατιώτες από την φρουρά της πρωτεύουσας, ναύτες από τη βάση της Κρονστάδης και εργάτες από τα εργοστάσια του Βίμποργκ διοργανώνουν μια μεγάλη διαδήλωση στις 3 Ιουλίου, η οποία καταλήγει μπροστά από το Μέγαρο της Ταυρίδας. Η διαδήλωση επαναλαμβάνεται, ακόμη, μεγαλύτερη, την επομένη. Οι διαδηλωτές φτάνουν στο πρώην ιδιωτικό μέγαρο της μπαλλαρίνας Κσεσίνσκα, όπου βρίσκεται το στρατηγείο των Μπολσεβίκων. Ο Λένιν εκφωνεί ένα σύντομο, μάλλον κατευναστικό λόγο. Μετά την αρχική αμηχανία, οι διαδηλωτές αποφασίζουν να κατευθυνθούν εκ νέου στο Μέγαρο της Ταυρίδας. Οι πρώτοι πυροβολισμοί πέφτουν την ώρα που η πορεία βρίσκεται στη Λεωφόρο Νιέφσκι. Μπροστά από την έδρα της Δούμας σημειώνοντα συμπλοκές κι ανταλλαγές πυροβολισμών μεταξύ των διαδηλωτών και δυνάμεων στρατού που είναι πιστές στην κυβέρνηση. Η τάξη αποκαθίσται βίαια.
Οι ταραχές του Ιουλίου
Την επομένη, λεηλατούνται τα γραφεία της Πράβντα. Το μέγαρο Κσεσίνσκα καταλαμβάνεται από φιλοκυβερνητικούς στρατιώτες [2]. Λένιν και Ζινόβιεφ καταφεύγουν στη Φινλανδία. Δεκάδες μέλη των Μπολσεβίκων, μεταξύ των οποίων και ο Τρότσκι, συλλαμβάνονται και φυλακίζονται.
ii) Κερένσκι: Ο πρίγκιπας Λβοφ αναθέτει τον σχηματισμό κυβέρνησης στον Αλεξάντρ Φιόντοροβιτς Κερένσκι. Ο Κερένσκι έχει πολλά κοινά στοιχεία με τον μεγάλο αντίπαλό του, τον Λένιν. Έχει κι εκείνος γεννηθεί στο Σιμπίρσκ του Βόλγα κι είναι παιδί εκπαιδευτικού που σταδιοδρόμησε ως ανώτατος δημόσιος υπάλληλος. Όταν ήταν έφηβος, ο Αλεξάντρ ήθελε να γίνει ηθοποιός, τελικά όμως σπούδασε στη νομική σχολή του Πανεπιστημίου της Πετρούπολης. Ως δικηγόρος απέκτησε γρήγορα φήμη χάρη στη δράση του σε υποθέσεις σχετικές με την προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Εκλέγεται βουλευτής και γρήγορα τίθεται επικεφαλής των Εργατικών, της πλέον μετριοπαθούς πτέρυγας των σοσιαλιστών. Στην επανάσταση του Φεβρουαρίου ήταν ο σύνδεσμος μεταξύ του Σοβιέτ και της Προσωρινής Κυβέρνησης. Το όνειρό του να γίνει ηθοποιός πρέπει να τον βοήθησε να γίνει εξαίρετος ρήτορας. Οι λόγοι του έκαναν ολόκληρη τη Ρωσία να τον θαυμάζει. Ένιωθε ότι είναι ο εκλεκτός του λαού κι ότι μπορούσε να καταφέρει τα πάντα, παρά τις δυσκολίες και τις αντιξοότητες. Στην περίπτωση του Κερένσκι ο ιακωβινισμός δίνει τη θέση του στον βοναπαρτισμό και, ίσως, στον λουδοβικισμό, μια και ο νέος (και νεαρός, είναι μόλις 36 ετών) πρωθυπουργός εγκαθίσταται στα Χειμερινά Ανάκτορα.
Αλέξανδρος Κερένσκι
Η νέα κυβέρνηση, που συγκροτείται στις 22 Ιουλίου, φαίνεται εξαιρετικά ισορροπημένη: τρεις υπουργοί από το Συνταγματικό Δημοκρατικό Κόμμα, τρεις Μενσεβίκοι, τρεις Εσέροι, τρεις μετριοπαθείς σοσιαλιστές μικρότερων κομματικών σχηματισμών. Στην πράξη, όμως, θα αποδειχθεί ότι πρόκειται για την πιο συντηρητική κυβέρνηση από όλες του 1917. Οι νοοτροπίες έχουν αλλάξει. Παύει κάθε σχέση με το Σοβιέτ και αυτοί που ασκούν την καθοριστική επιρροή είναι οι φιλελεύθεροι. Προκρίνεται μια πιο αυταρχική στάση την οποία υποστηρίζει σειρά οργανώσεων και ομάδων πίεσης του κεντροδεξιού χώρου («Εταιρία για την Οικονομική Αναγέννηση της Ρωσίας» του μεγαλοβιομήχανου Πουτίλοφ, «Δημοκρατικό Κέντρο» του Μοσχοβίτη βιομήχανου Ριαμπουτσίνσκι, ένωση γαιοκτημόνων, σύνδεσμοι ανώτατων αξιωματικών).
iii) Το «πραξικόπημα» Κορνίλοφ:
«Αν δεν υπήρχε το πραξικόπημα Κορνίλοφ, τότε δεν θα υπήρχε κανένας Λένιν.» [Αλ. Φ. Κερένσκι]
Ο Κερένσκι αναθέτει την ηγεσία του στρατεύματος στον Λαβρ Γκεόργκεβιτς Κορνίλοφ, ικανότατο, αλλά σκληρό και μάλλον άξεστο στρατιωτικό [3]. Γρήγορα, ο πρωθυπουργός αντιλαμβάνεται ότι η δημοφιλία του στρατηγού ξεπερνά τη δική του. Πράγματι, ο Κορνίλοφ εκπονεί και προβάλλει ένα πολιτικό πρόγραμμα, υποσχόμενος να αποκαταστήσει την πειθαρχία στο στράτευμα και την τάξη στην κονωνία: επαναφορά της θανατικής ποινής και στα μετώπισθεν (η κυβέρνηση Κερένσκι την είχε ήδη επαναφέρει για τις περιπτώσεις λιποταξίας στο μέτωπο), διάλυση σοβιέτ και επιτροπών, στρατιωτικός έλεγχος των σιδηροδρόμων και των κρίσιμων για την πολεμική προσπάθεια βιομηχανιών, αποστράτευση συγκεκριμένου αριθμού εφέδρων στους οποίους θα δοθούν εκτάσεις γης. Ο Κορνίλοφ προσωποποιεί πλέον τις ελπίδες ολόκληρης της συντηρητικής παράταξης.
Λ. Κορνίλοφ (φωτογραφία του 1916)
Ο Κερένσκι αποφασίζει να αναλάβει πρωτοβουλία και να εξουδετερώσει έναν αντίπαλο που σε μεγάλο βαθμό ήταν δικό του δημιούργημα. Στέλνει τον βουλευτή των Οκτωβριστών Βλαντίμιρ Νικολάγεβιτς Λβοφ (απλή συνωνυμία με τον τέως πρωθυπουργό) να συναντήσει τον αρχιστράτηγο στο Μογκιλιόφ (24 Οκτωβρίου). Ο Κορνίλοφ εξηγεί στον Λβοφ ότι τρεις είναι οι βιώσιμες επιλογές: συγκρότηση μεικτού διευθυντηρίου αποτελούμενου από πολιτικούς και στρατιωτικούς, πολιτική δικτατορία υπό τον Κερένσκι, στρατιωτική δικτατορία υπό τον Κορνίλοφ επικουρούμενη από κυβέρνηση υπό τον Κερένσκι. Όταν ο Κερένσκι πληροφορείται το περιεχόμενο των συζητήσεων αποφασίζει να παγιδέψει τον στρατηγό. Μεταβαίνει στο Υπουργείο Πολέμου και «εμφανιζόμενος» ως Λβοφ επικοινωνεί με τον Κορνίλοφ και του ζητεί να του επιβεβαιώσει τις προτάσεις αυτές. Έχοντας την «ομολογία» στα χέρια του, ο Κερένσκι συγκαλεί έκτακτο υπουργικό συμβούλιο και, τα ξημερώματα της 27ηςΑυγούστου, καθαιρεί τον Κορνίλοφ λόγω εσχάτης προδοσίας.
Ο αρχιστράτηγος είναι εκ των πραγμάτων αναγκασμένος να προχωρήσει σε στρατιωτικό πραξικόπημα. Συγκεντρώνει τις μονάδες που του είναι πιστές και βαδίζει προς την πρωτεύουσα. Για να αντιμετωπίσει τον Κορνίλοφ, ο Κερένσκι προσφεύγει στο Σοβιέτ και τα συνδικάτα, όπου οι Μπολσεβίκοι κερδίζουν όλο και περισσότερο έδαφος, σε αγαστή συνεργασία με μέρος των Μενσεβίκων και των Εσέρων. Πράγματι, το συνδικάτο των σιδηροδρομικών εμποδίζει τη μεταφορά των στρατευμάτων του Κορνίλοφ και οι εργατικές πολιτοφυλακές μαζί με στρατιώτες πιστούς στην επανάσταση νικούν τα στρατεύματα του πραξικοπηματία, ο οποίος συλλαμβάνεται. Ο «λαός έχει νικήσει», οι Μπολσεβίκοι έχουν κερδίσει την εκτίμηση των άλλων και αυτοπεποίθηση για το ότι μπορούν να φέρουν εις πέρας ένοπλες επιχειρήσεις. Όσο για τον Κερένσκι, το πολιτικό κύρος του έχει τρωθεί ανεπανόρθωτα.
iv) Πόλωση, αντιπαλότητες, βία και αναρχία: Η κυβέρνηση κλονίζεται. Οι υπουργοί του Κα Ντε είχαν υποστηρίξει τον Κορνίλοφ. Οι σχέσεις με το επιτελείο του στρατεύματος έχουν διαρραγεί. Η κατάσταση ξεφεύγει εντελώς από τον έλεγχο της κυβέρνησης.
Σε πλαίσιο οξείας πολιτικής, κοινωνικής και οικονομικής κρίσης, οι σχέσεις μεταξύ ανώτερων και κατώτερων τάξεων παροξύνονται. Εργοδοσία και εργαζόμενοι βρίσκονται σχεδόν σε ανοιχτό πόλεμο. Ξεσπούν αγροτικές εξεγέρσεις. Οι χωρικοί επιτίθενται στους γαιοκτήμονες και λεηλατούν τις επαύλεις τους. Στο στράτευμα, οι απλοί στρατιώτες έχουν χάσει κάθε ίχνος εμπιστοσύνης προς την ηγεσία. Οι λιποταξίες πολλαπλασιάζονται. Οργανωμένοι σε ένοπλες ομάδες, οι λιποτάκτες επιδίδονται σε βιαιοπραγίες: πογκρόμ κατά του εβραϊκού πληθυσμού (Γκόμελ, Μπομπρούισκ), σφαγές εμπόρων (Βίννιτσα, Μπριάνσκ, Ταμπόφ).
[1] N. Werth Les Révolutions Russes, όπ. π., σελ. 51-52. Θα ήταν παρακινδυνευμένο να ερμηνεύσουμε τους αριθμούς αυτούς ως ενδεικτικούς της επιρροής των δύο χώρων στον ρωσικό πληθυσμό. Η αριθμητική υπεροχή του σοσιαλιστικού χώρου θα πρέπει μάλλον να εξηγηθεί από τον κατακερματισμό του.
[2] Οι Μπολσεβίκοι θα μεταφέρουν το στρατηγείο τους στο Ινστιτούτο Σμόλνι, ένα οικοτροφείο θηλέων της καλής κοινωνίας, στο ανατολικό άκρο του κέντρου της πόλης.
[3] Η καταγωγή του Κορνίλοφ παραμένει αίνιγμα. Ο πατέρας του λέγεται ότι ήταν Κοζάκος του Ντον που είχε εγκαταστεθεί στο Καζακστάν, ίσως, όμως, να είχε εν μέρει και καλμουκική καταγωγή. Όσον αφορά τη μητέρα του στρατηγού, κατά μία άποψη ανήκε εθνοτικά στους Οϊρότους της οροσειράς Αλτάι. Κατά άλλους, ήταν «Κιργίζια», χαρακτηρισμός ο οποίος κατά τις συνήθειες της τσαρικής γραφειοκρατίας παρέπεμπε στους… Καζάκους.
Δ. ΚΟΚΚΙΝΟΣ ΟΚΤΩΒΡΗΣ
Η πατρότητα της κατάληψης της εξουσίας από τους Μπολσεβίκους ανήκει αποκλειστικά στον Λένιν. Αυτός συλλαμβάνει την ιδέα, σχεδιάζει με ιδιαίτερη επιμέλεια την επιχείρηση και επιβάλλει την υλοποίησή της παρά τις αντιρρήσεις αρκετών στελεχών του κόμματος και την απροθυμία μεγάλου μέρους των μελών του.
Β. Ιλ. Λένιν
α. Το σχέδιο
Με δύο επιστολές του από τη φινλανδική εξορία του, περί τα μέσα Σεπτεμβρίου, ο Λένιν καλεί τους Μπολσεβίκους να καταλάβουν την εξουσία πριν από το Β΄ Πανρωσικό Συνέδριο των Σοβιέτ (το οποίο προγραμματίζεται τελικώς για τις 25 Οκτωβρίου). Η πρόταση του ηγέτη αντιμετωπίζεται με δυσπιστία από τα στελέχη του κόμματος, ιδίως δε τους Κάμενιεφ και Ζινόβιεφ. Κατά την άποψή τους, η πτώση της κυβέρνησης Κερένσκι είναι θέμα εβδομάδων, το πολύ. Τότε, τα σοβιέτ θα αναλάβουν την εξουσία, με συνεργασία Μπολσεβίκων, Μενσεβίκων και Εσέρων.
Ο Λένιν επιμένει προβάλλοντας το επιχείρημα ότι αν οι Μπολσεβίκοι ολιγωρήσουν, τότε ο Κερένσκι θα παραδώσει την Πετρούπολη στους Γερμανούς, θα μεταφέρει την πρωτεύουσα στη Μόσχα και θα απαγορεύσει το συνέδριο των σοβιέτ. Στην πραγματικότητα, σκοπός του είναι ο αποκλεισμός κάθε κόμματος πλην Μπολσεβίκων από την εξουσία. Γιατί θα πρέπει το κόμμα να μοιραστεί την εξουσία με τα υπόλοιπα σοσιαλιστικά, όταν μπορεί να καταστεί κυρίαρχο των εξελίξεων και να την ασκήσει αποκλειστικά αυτό;
Η μεταμφίεση του Λένιν
Στις 7 Οκτωβρίου, ο ηγέτης των Μπολσεβίκων, μεταμφιεσμένος, επιστρέφει κρυφά στην Πετρούπολη. Στις 10 Οκτωβρίου καλεί τα μέλη της Κεντρικής Επιτροπής. Ύστερα από πολύωρες συζητήσεις, η πρότασή του εγκρίνεται με ψήφους 10 προς 2 (Κάμενιεφ, Ζινόβιεφ). Ο Λένιν κερδίζει την υποστήριξη του Τρότσκι, ο οποίος είναι πλέον πρόεδρος της Εκτελεστικής Επιτροπής του Σοβιέτ της Πετρούπολης. Την προηγούμενη ημέρα, μάλιστα, έχει επιτύχει τη συγκρότηση της Επαναστατικής Στρατιωτικής Επιτροπής της Πετρούπολης, αποστολή της οποίας είναι η ένοπλη αντιμετώπιση της αντεπανάστασης. Η επιτροπή αυτή θα αποδειχτεί πολύτιμη για την υλοποίηση του σχεδίου των Μπολσεβίκων.
Στο μεταξύ, οι αντιρρήσεις στους κόλπους του κόμματος εξακολουθούν να υφίστανται. Από τις διάφορες κομματικές εκθέσεις και αναφορές προκύπτει ότι τα περισσότερα μέλη δεν είναι ιδιαιτέρως πρόθυμα να συμμετάσχουν στο εγχείρημα. Από τις οργανώσεις των συνοικιών της πρωτεύουσας μόνον αυτή της εργατούπολης του Βίμποργκ υποστηρίζει με ζήλο το σχέδιο. Το δίδυμο Κάμενιεφ και Ζινόβιεφ επιμένει. Η Κεντρική Επιτροπή επανεξατάζει το ζήτημα, αλλά και πάλι η πρόταση Λένιν υπερψηφίζεται (15 προς 6).
Την ίδια ώρα, ο Κερένσκι φαίνεται να διακατέχεται από «υπεροψία και μέθη». Ενώ το σχέδιο των Μπολσεβίκων έχει καταστεί παγκοίνως γνωστό (ο Λένιν και οι αντίπαλοί του μάχονται μέσω άρθρων στις εφημερίδες), εκείνος υποτιμά μοιραία την ισχύ των αντιπάλων του και πιστεύει ότι η κίνηση αυτή θα αποτύχει και θα τους απαξιώσει πλήρως πολιτικά! Οι εκκλήσεις του, όμως, προς το γενικό επιτελείο για ενισχύσεις πέφτουν στο κενό. Τα νευραλγικά σημεία της πρωτεύουσας τα φρουρούν μόνο μερικοί ευέλπιδες. Τα χειμερινά ανάκτορα φυλάσσονται από μερικές εκατοντάδες Κοζάκων και το Τάγμα Εθελοντριών της Μποτσκαριόβα.
Μποτσκαριόβα, η επικεφαλής του Τάγματος Εθελοντριών
β. Η υλοποίηση
Η εκτέλεση του σχεδίου ένοπλης κατάληψης της εξουσίας ανατίθεται στους ικανότερους «στρατηγούς» των Μπολσεβίκων: στον Τρότσκι, στον πρώην εύελπι Βλαντίμιρ Αλεξάντροβιτς Αντόνοφ-Οφσέγιενκο και στον ναύτη Πάβελ Γεφίμοβιτς Ντιμπένκο. Στην επιχείρηση θα συμμετάσχουν στρατεύματα της φρουράς της πρωτεύουσας, ναύτες από τη βάση της Κρονστάδης και τμήματα εργατικών πολιτοφυλακών. Τη νύχτα της 24ηςπρος την 25η Οκτωβρίου οι μονάδες αυτές καταλαμβάνουν τα νευραλγικά σημεία της πρωτεύουσας (γέφυρες, σιδηροδρομικούς σταθμούς, ταχυδρομεία και τηλεγραφεία, τράπεζες). Διαπιστώνοντας ότι δεν του εστάλη καμία ενίσχυση, ο Κερένσκι μεταμφιέζεται σε Σέρβο αξιωματικό και εγκαταλείπει την Πετρούπολη επιβιβαζόμενος σε αυτοκίνητο της αμερικανικής πρεσβείας. Αν εξαιρεθεί μια εφήμερη και εξαρχής καταδικασμένη σε αποτυχία προσπάθεια ανατροπής του μπολσεβικικού καθεστώτος, ο άνθρωπος που πρόσκαιρα λατρεύτηκε από τον ρωσικό λαό επρόκειτο να ζήσει μισό και πλέον αιώνα στην εξορία.
Ο Λένιν συντάσσει δήλωση βάσει της οποίας η εξουσία μεταβιβάζεται στην Επαναστατική Στρατιωτική Επιτροπή κι αυτή με τη σειρά της στέλνει τελεσίγραφο στην Προσωρινή Κυβέρνηση καλώντας την σε παραίτηση. Το βράδυ, το καταδρομικό Αβρόρα ρίχνει τον κανονιοβολισμό που σηματοδοτεί την επιχείρηση κατάληψης των Χειμερινών Ανακτόρων. Δεν θα χρειαστεί ιδιαίτερη προσπάθεια, δεν θα υπάρξει καμία μάχη. Στα ανάκτορα έχουν απομείνει λίγοι αξιωματικοί και οι εθελόντριες. Οι Μπολσεβίκοι τα καταλαμβάνουν χωρίς να συναντήσουν αντίσταση και, νωρίς το πρωί της 26ης, συλλαμβάνουν τους υπουργούς της Προσωρινής Κυβέρνησης.
Έφοδος στα Χειμερινά Ανάκτορα, σκηνή από το φιλμ Οκτώβρης του Σ. Ειζενστέιν
Στο μεταξύ, έχουν ξεκινήσει κι οι εργασίες του 2ου Πανρωσικού Συνεδρίου των Σοβιέτ, στο οποίο οι Μπολσεβίκοι έχουν την πλεοψηφία μαζί με τους συμμάχους τους: 300 Μπολσεβίκοι, 100 Εσέροι της αριστερής πτέρυγας και 14 διεθνιστές Μενσεβίκοι αντιπαρατίθενται σε 93 Εσέρους της δεξιάς και κεντρώας τάσης, 68 Μενσεβίκους και 95 εκπροσώπους μικρότερων σχηματισμών. Οι αντίπαλοι των Μπολσεβίκων καταδικάζουν τη στρατιωτική συνωμοσία και τα τετελεσμένα που δημιουργεί και αποχωρούν. Ο Μενσεβίκος ηγέτης Μάρτοφ, που ήλπιζε σε μια κυβέρνηση συνασπισμού, αναγκάζεται να αποχωρήσει κι εκείνος. Απομένουν οι Μπολσεβίκοι και οι αριστεροί Εσέροι. Υπερψηφίζουν τα ιδρυτικά διατάγματα του νέου καθεστώτος (περί ειρήνης και αναδιανομής της γης), καθώς και τη συγκρότηση του υπουργικού συμβουλίου της νέας εξουσίας, του Συμβουλίου των Λαϊκών Επιτρόπων.
Το πρώτο Συμβούλιο Λαϊκών Επιτρόπων.
Οι Μπολσεβίκοι έχουν καταλάβει την εξουσία, αλλά οι δυσκολίες τους κι ακόμη περισσότερο το μαρτύριο της Ρωσίας δεν έχουν τελειώσει.
Ε. ΕΞΗΓΗΣΕΙΣ
α. Γιατί απέτυχε η Προσωρινή Κυβέρνηση;
Και στην περίπτωση αυτή, τρεις είναι οι θεωρίες που προσπαθούν να εξηγήσουν την αποτυχία της Προσωρινής Κυβέρνησης [1].
Α΄ Προσωρινή Κυβέρνηση
- Η θέση περί «αδυναμίας»: Για πολλούς από τους ιστορικούς της φιλελεύθερης σχολής οι πολιτικοί που μετείχαν στην Προσωρινή Κυβέρνηση διακρίνονταν μεν από ιδεαλισμό, αλλά και από πολιτικό ερασιτεχνισμό. Οι φιλελεύθεροι πολιτικοί είναι καλοί ρήτορες, πλην όμως δεν γνωρίζουν πολλά για τη λειτουργία του κράτους και πιστεύουν αφελώς στην καλοσύνη και τη δημοκρατικότητα του ρωσικού λαού. Όσο για τους μετριοπαθείς σοσιαλιστές, ούτε αυτοί έχουν καλύτερη γνώση της πολιτικής, διακατέχονται δε από έμμονες ιδέες και προσπαθούν να ερμηνεύσουν τα πάντα με γνώμονα την Ιστορία της Γαλλικής Επανάστασης και της Κομμούνας των Παρισίων. Όλοι μαζί υπέπεσαν σε μοιραία πολιτικά σφάλματα: απολύοντας τους κυβερνήτες των επαρχιών μαζί με τα επιτελεία τους έχασαν την ευκαιρία αποτελεσματικού ελέγχου των επαρχιών. Επιτρέποντας στους στρατιώτες να γίνουν μέλη πολιτικών κομμάτων υπέσκαψαν με μοιραίο τρόπο την πειθαρχία του στρατεύματος.
- Η θέση περί «ακραίας σκληρότητας των αστικών κομμάτων»: Κατά τη σοβιετική ιστοριογραφία, η αποτυχία της Προσωρινής Κυβέρνησης οφείλεται στην ολοένα και αυξανόμενη ροπή της προς τον συντηρητισμό. Στόχος της είναι η προστασία των συμφερόντων της μεγαλοαστικής τάξης, η συντριβή των εργατικών και αγροτικών διεκδικήσεων. Στο πλαίσιο αυτό, οι μετριοπαθείς σοσιαλιστές χαρακτηριζόμενοι ως εκπρόσωποι των «μικροαστικών τάξεων» αδυνατούν να μετριάσουν τη σκληρότητα των μεγαλοαστών και καταλήγουν άβουλοι συνοδοιπόροι τους.
- Η Προσωρινή Κυβέρνηση θύμα των εσωτερικών αντιφάσεων και της ανομοιογένειάς της: Η θέση περί καλών ρητόρων κι ονειροπόλων χωρίς σχέση με την πολιτική πραγματικότητα, δεν αντέχει σε σοβαρή κριτική. Το σχέδιο αγροτικής μεταρρύθμισης του ηγέτη των Εσέρων Τσερνόφ, το νέο εργατικό δίκαιο που επιδίωκε να θεσπίσει ο μενσεβίκος Σκόμπελεφ, τα προγράμματα ελεγχόμενου κρατικού παρεμβατισμού στην οικονομία που είχαν εκπονήσει μενσεβίκοι οικονομολόγοι αποτελούσαν σοβαρότατες μεταρρυθμιστικές προσπάθειας, οι οποίες, αν υλοποιούνταν, θα έθεταν τη Ρωσία στην πρωτοπορία των προοδευτικών κοινοβουλευτικών δημοκρατιών. Όλες μετατέθηκαν για μετά τις εκλογές, υπαγόμενες στη δικαιοδοσίας μιας ανύπαρκτης ακόμη Συντακτικής Συνέλευσης. Ως προς αυτό, η ευθύνη των φιλελεύθερων πολιτικών είναι τεράστια. Δίνοντας προτεραιότητα σε έναν αναβλητικό στόχο τήρησης της τάξης κατέληξαν να εξουδετερώσουν κάθε δυνατότητα της Προσωρινής Κυβέρνησης να ικανοποιήσει τα λαϊκά αιτήματα.
Ο Μενσεβίκος Υπουργός Εργασίας Ματβέι Σκόμπελεφ
Αν θα έπρεπε να σταθούμε οπωσδήποτε σε προσωπικές ευθύνες, τότε θα πρέπει να επισημάνουμε την εγκληματική ανευθυνότητα με την οποία χειρίστηκε ο Κερένσκι την υπόθεση Κορνίλοφ και τη σχεδιαζόμενη οκτωβριανή επιχείρηση των Μπολσεβίκων. Παραφράζοντας τη ρήση του ιδίου και με μεγάλη δόση υπερβολής θα μπορούσε να πούμε ότι χωρίς τον Κερένσκι δεν θα υπήρχε Λένιν.
Στην πραγματικότητα, όμως, αυτό που καταδίκασε την Προσωρινή Κυβέρνηση ήταν οι αντιφάσεις και οι παλινωδίες της που όλες οφείλονταν στη μοιραία για αυτήν ανομοιογένειά της. Μόνον οι καθαρές λύσεις θα μπορούσαν να αποδειχθούν βιώσιμες. Ή θα υιοθετούνταν μια σκληρή, συντηρητική γραμμή αποκατάστασης της τάξης, η οποία θα εξόργιζε το λαϊκό αίσθημα και θα στήριζε την επιτυχία της στην αυστηρή καταστολή ή θα ακολουθούνταν μια πιο σοσιαλιστική γραμμή, η οποία, βεβαίως, θα απαιτούσε την εξεύρεση λύσης στο ζήτημα της συνέχισης του πολέμου. Καθώς τίποτε από τα δύο δεν συνέβη, η Προσωρινή Κυβέρνηση, πατώντας ταυτόχρονα σε δύο βάρκες, υπέγραφε την καταδίκη της. Κι όλα αυτά εξηγούν, ίσως, την τελική επικράτηση των Μπολσεβίκων.
β. Γιατί επικράτησαν οι Μπολσεβίκοι;
Ο Λένιν διακηρύσσει ότι η εξουσία ανήκει στα σοβιέτ (πίνακας του Βλ. Σερόφ, 1947).
Επανάσταση η πραξικόπημα; Το ερώτημα αυτό φαίνεται να απασχολεί περισσότερο από οτιδήποτε άλλο τους ιστορικούς και το κοινό. Προϋποθέτει μια επανάσταση την αυθόρμητη συμμετοχή του λαού; Αυτό που συμβαίνει συνήθως δεν είναι η πρόκληση ταραχών λόγω της λαϊκής αγανάκτησης, που συνεπάγεται την πτώση ενός καθεστώτος και ακολουθείται από την κατάληψη της εξουσίας εκ μέρους μίας ή πλειόνων ομάδων οι οποίες σταδιακά εξελίσσονται σε νέο καθεστώς; Η έννοια του πραξικοπήματος δεν απαιτεί όσοι καταλαμβάνουν την εξουσία να αποτελούν ήδη θεσμούς του πολιτεύματος και να ασκούν μέρος αυτής; Ασκούσαν εξουσία οι Μπολσεβίκοι πριν τον Οκτώβρη; Ίσως μέσω του σοβιέτ, αλλά και πάλι η εξουσία αυτή ήταν εν τοις πράγμασι και όχι τυπικώς αναγνωρισμένη από θεσμική άποψη. Οπότε; Θα μπορούσαμε να εξετάζουμε επί ώρες τα λεξικά και τα ιστορικά στοιχεία, χωρίς να μπορούμε να δώσουμε απάντηση, εκτός, βεβαίως, εκείνης την οποία θα μας υπεδείκνυε η πολιτική ιδεολογία μας. Το πιο δίκαιο θα ήταν να ενστερνισθούμε τον αφορισμό του Μαρκ Φερρό: «Ο Οκτώβριος είναι ταυτόχρονα πραξικόπημα και επανάσταση»! «Για τον λόγο αυτό η Οκτωβριανή Επανάσταση αποτέλεσε μαζικό κίνημα, αλλά μόνο ένας μικρός αριθμός συμμετείχε σε αυτήν».
Σύγκλιση και οππορτουνισμός: Όπως επισημαίνει ο Νικολά Βέρτ: «Το πραξικόπημα αυτό έχει ως πλαίσιο μια τεράστια κοινωνική επανάσταση, πολύμορφη και αυτοτελή» (αγροτικές εξεγέρσεις, αποσύνθεση του στρατεύματος, εργατικές διεκδικήσεις, χειραφέτηση των εθνοτήτων) «Καθένα από τα κινήματα αυτά έχει τους δικούς του ρυθμούς, τη δική του δυναμική, τις δικές του προσδοκίες που δεν μπορούν να εξομοιωθούν ούτε με τα συνθήματα των Μπολσεβίκων ούτε με την πολιτική δράση του κόμματος αυτού. Τα κινήματα αυτά δρουν καθ’ όλη τη διάρκεια του 1917, ως ισάριθμες διαλυτικές δυνάμεις που συμβάλλουν ιδιαιτέρως στην καταστροφή των θεσμών και κάθε μορφής εξουσίας. Για ένα σύντομο, πλην όμως καθοριστικής σημασίας χρονικό διάστημα (Οκτώβριος 1917), η δράση των Μπολσεβίκων, πολιτικής μειοψηφίας που ενεργεί εντός του περιβάλλοντος θεσμικού κενού, κατευθύνεται προς την εκπλήρωση των προσδοκιών των περισσοτέρων, μολονότι οι μεσοπρόθεσμοι και μακροπρόθεσμοι στόχοι των μεν και των δε διαφέρουν. Σε ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο, πολιτικό πραξικόπημα και κοινωνική επανάσταση συγκλίνουν ή μάλλον, ακριβέστερα, συμπίπτουν»[2].
Η νίκη των Μπολσεβίκων ξεπερνά τον άψογο σχεδιασμό κι εκτέλεση ενός επιχειρησιακού σχεδίου, ανεξαρτήτως αν θα χαρακτηρίσουμε το σχέδιο αυτό ως «επανάσταση» ή ως «πραξικόπημα». Το μεγάλο προτέρημα του κόμματος του Λένιν είναι η προσαρμοστικότητά του, η ικανότητά του να ακολουθήσει τις τάσεις που επικρατούν, να ενστερνισθεί τα αιτήματα και τις διεκδικήσεις, να προλάβει ώστε να είναι αυτό που θα διαμορφώσει τις εξελίξεις. Όλοι ήθελαν την ειρήνη, πρωτίστως οι στρατιώτες, και οι Μπολσεβίκοι έκαναν σημαία τους την ειρήνη πάση θυσία. Οι αγρότες επιθυμούσαν διακαώς την αναδιανομή της γης και οι Μπολσεβίκοι το δέχτηκαν, οικειοποιούμενοι το πρόγραμμα των Εσέρων και αρνούμενοι προσωρινά το δικό τους που προέβλεπε εθνικοποίηση και κολλεκτιβοποίηση των γαιών. Οι εργάτες διεκδικούσαν τον έλεγχο της παραγωγής και οι Μπολσεβίκοι διατράνωσαν ότι αυτός ήταν ένας από τους κύριους σκοπούς τους. Οι εθνότητες απαιτούσαν αυτοδιάθεση και οι Μπολσεβίκοι φάνηκαν να αναγνωρίζουν το αίτημα αυτό. Με δυο λόγια, πολιτικός οππορτουνισμός; Ίσως, αλλά μαεστρικά εφαρμοσμένος.
[1] N. Werth Les Révolutions Russes, όπ. π., σελ. 110 επ.
[2] N. Werth Les Révolutions Russes, όπ. π., σελ. 94-95.
https://rogerios.wordpress.com/