Το Χάος στην Κοινωνιολογία

4

Υπάρχουν νόμοι της Φυσικής πίσω από ένα χάμπουργκερ με καλαμάρι ή πίσω από ένα ευρωψηφοδέλτιο; Θεωρία του Χάους, ελκυστές και Glocalization έχουν λόγο σε καθετί που ζούμε.

Κατά την εξέλιξη ενός φαινομένου δεν είναι πάντα εύκολο να προβλεφθούν οι ελκυστές που θα οδηγήσουν στην επόμενη φάση σταθεροποίησης ενός συστήματος.

Μπορείς να κοιτάξεις μέσα σε μια χαώδη παγκοσμιοποίηση και να αρχίσεις να βλέπεις συγκεκριμένα σχήματα και οργανωμένες καταστάσεις ακριβώς όπως το κατόρθωσε κάποτε ο Ιλιά Πριγκoζίν με ένα υγρό που βράζει και φαίνεται να μην υπακούει σε οποιαδήποτε λογική; Υπάρχουν κοινωνιολόγοι που το πιστεύουν και προσπαθούν να το αποδείξουν. Αξίζει να ρίξουμε μια ματιά στα εργαλεία που χρησιμοποιούν.

Η Φυσική πίσω από την Κοινωνιολογία: Στις 24 Απριλίου Apple, Google, Intel και Adobe συμφώνησαν να συμβιβαστούν και να μην προχωρήσουν στη διεξαγωγή τον Μάιο μιας κολoσσιαίας δίκης καταβάλλοντας εξωδικαστικά 324 εκατ. δολάρια – νωρίτερα Intuit, Pixar και Lucasfilm είχαν καταβάλει άλλα 20 εκατ. δολάρια – σε λίγo περισσότερους από 64.000 προγραμματιστές και μηχανικούς που είχαν σχηματίσει μια ομάδα μηνυτών και είχαν κάνει αγωγή στις εταιρείες αυτές.

Αιτία της αγωγής ήταν η αποκάλυψη ότι από το 2005 και ως το 2009 τουλάχιστον οι μεγάλοι εγκέφαλοι των εταιρειών αυτών, Τζομπς, Πέιτζ, Σμιθ κλπ., είχαν συμφωνήσει να μην κάνουν προσλήψεις παίρνοντας ο ένας τους καλούς και χρήσιμους υπαλλήλους του άλλου. Πέρα από το πώς κρίνει ο καθένας την κίνηση αυτή και την αποδοχή του συμβιβασμού, εδώ μας ενδιαφέρει η δυνατότητα να συντονιστούν σε μια κοινή δράση όλες αυτές οι χιλιάδες εργαζόμενων, αν και διασπαρμένοι στις Ηνωμένες Πολιτείες, ενώ αντιστοιχούν στον πληθυσμό μιας πόλης όπως περίπου η Καβάλα ή τα Χανιά. Η ειρωνεία είναι βέβαια ότι εργαλεία και δίκτυα που δημιούργησαν οι ίδιες αυτές εταιρείες έκαναν εφικτό τον συντονισμό αυτόν που θύμισε για άλλη μία φορά πως οι χιλιομετρικές αποστάσεις δεν είναι πλέον τόσο αποφασιστικές για τις διάφορες κοινωνικές ομάδες.

Στην Κοινωνιολογία έχει υπάρξει μια τάση για τη μελέτη φαινομένων, που αγκαλιάζουν μεγάλες ομάδες ανθρώπων, να καταφεύγουν οι ερευνητές σε έννοιες που δημιουργήθηκαν για πρώτη φορά στη Φυσική, στη Χημεία και στα Μαθηματικά από τους επιστήμονες που μελετούσαν τα λεγόμενα «χαοτικά φαινόμενα». Μόνο που πλέον η λέξη χαοτικό δεν πρέπει να παραπέμπει στην ιδέα ότι τα φαινόμενα αυτά δεν υπακούουν σε κανέναν νόμο της Φυσικής αλλά ότι έχουν κάποια ιδιαίτερη συμπεριφορά με βασικό γνώρισμα πως το τελικό αποτέλεσμα δεν είναι προβλέψιμο κάθε φορά αλλά διαφέρει εξαρτώμενο από το ποιες ήταν οι συνθήκες όταν ξεκινούσε.

Οπως καταλαβαίνει ο καθένας ίσως, αυτή η μελέτη των κοινωνικών εκδηλώσεων και συμπεριφορών θα ενδιέφερε και τους πολιτικούς εκείνους που θέλουν να κατανοήσουν πώς τάσεις δημιουργημένες σε παγκόσμιο επίπεδο και έξω από τη χώρα τους διαμορφώνονται όταν εισέλθουν πλέον σε μια χώρα και έλθουν σε επαφή με τις τοπικές κοινωνίες. Και τώρα, στην εποχή του Internet, κανένας δεν είναι τόσο αφελής να νομίζει ότι μπορούν να κρατηθούν εκτός.

Glocalization και στα χάμπουργκερ: Η Glocalization, σήμερα ένας όρος με σοβαρή και θεμελιωμένη δυναμική παρουσία και αποδοχή, είναι ένα υβρίδιο που προκύπτει από τις λέξεις Global και Localization, και στα ελληνικά στους πανεπιστημιακούς κύκλους, όπου κυρίως διακινείται, θα τη συναντήσουμε ως«πλανητοπικότητα» ή «παγκοσμιοτοπικότητα». Δημιούργημα ιαπώνων οικονομολόγων αναφερόταν αρχικά στην προσαρμογή ενός προϊόντος ή μιας υπηρεσίας που έχει διαδοθεί σε παγκόσμια κλίμακα αλλά στον κάθε τόπο υφίσταται μια ιδιαίτερη επίδραση από αυτόν.

Για παράδειγμα, κάποιο έδεσμα με παγκόσμια κυκλοφορία όπως το χάμπουργκερ μπορεί στην Ελλάδα λόγω της συνυφασμένης με την ορθόδοξη θρησκεία νηστείας να αποκτά κάποιες φορές και μια σύσταση εντελώς χορτοφαγική. Σε αυτή την περίπτωση έχουμε ένα φαινόμενο παγκοσμιοτοπικότητας ή πλανητοπικότητας. Ωστόσο τα πράγματα από ορισμένους αρκετά φημισμένους κοινωνιολόγους όπως ο Τζον Ερι δεν μένουν στα χάμπουργκερ. Φαίνεται να προτείνουν μια ανάγνωση του κόσμου που δεν υπακούει σε θεωρίες παγκόσμιας συνωμοσίας αλλά σε έναν παράξενο ελκυστή με τα χαρακτηριστικά της glocalization.

Παγκόσμιας εμβέλειας συναθροίσεις που πραγματοποιούνται σε μέρη με έντονα τοπικά χαρακτηριστικά, που επηρεάζουν κατά κάποιον τρόπο το παγκόσμιο γεγονός αλλά παρακολουθούνται από όλον τον πλανήτη. Για παράδειγμα, η οργάνωση των Ολυμπιακών Αγώνων ή τώρα του Παγκόσμιου Κυπέλλου στη Βραζιλία. Ή ειδήσεις από σταθμούς όπως το CNN ή το Al Jazeera.

Το τοπικό και το παγκόσμιο στις ευρωεκλογές: Είναι πια μέσα στη ζωή μας και δεν μπορούμε να ξεφύγουμε από αυτά αλλά και εκείνα δεν μπορούν να αποφύγουν την επίδραση των τοπικών κοινωνιών. Γίνονται διαδηλώσεις σε τόπους ενάντια σε προϊόντα που παράγονται χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά. Με συνθήματα όπως «Η αντίστασή μας θα είναι τόσο πολυεθνική όσο και το κεφάλαιο». Αλλά, για να μην πάμε πολύ μακριά τοπικά και χρονικά, οι αυριανές ευρωεκλογές είναι στην ουσία ένα φαινόμενο glocalization. Πολυεθνικές, αλλά σε κάθε κράτος θα υπάρχει μια τοπικά καθορισμένη διαμόρφωση.

Σε μερικά σημεία θα πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη την εμβέλεια αυτού του γεγονότος και, για παράδειγμα, να μην προτείνονται και να μην ψηφίζονται υποψήφιοι που έχουν μόνο τοπική «λάμψη» χωρίς δυνατότητα να σταθούν σε ένα πιο ευρύ περιβάλλον. Επίσης βλέπουμε ότι μερικές φορές η εμφάνιση ενός μικρού σχηματισμού μπορεί να αλλάξει σημαντικά το εκλογικό τοπίο και τα αποτελέσματα, όπως έγινε παλαιότερα με τους Πράσινους στη Γερμανία.

Μπορεί όλα αυτά να συνοδεύονται από τη λέξη χάος αλλά μπορούν να μπουν σε μια δική τους «τάξη» που υπόσχεται να κάνει λιγότερο θαμπά τα πράγματα, ακριβώς όπως όταν φορέσουμε τα ειδικά γυαλιά και παρακολουθήσουμε ένα έργο γυρισμένο σε 3D.

Το χάος, ο ελκυστής και ο γάμος: Η θεωρία του Χάους απορρίπτει την παρορμητική διάθεση να πιστεύουμε ότι μόνο μεγάλες αλλαγές στις αιτίες έχουν κατακλυσμιαία αποτελέσματα. Σύμφωνα με αυτήν και πολύ μικρές μεταβολές (ειδικά αυτές που δεν γωνρίζουμε καν) μπορεί να προκαλέσουν μεγάλες διαφοροποιήσεις. Το αίτιο και το αποτέλεσμα συνδέονται αλλά όχι πάντα με τον τρόπο που υποδεικνύει η λεγόμενη «κοινή λογική».

Δημιουργούμε έναν σωρό άμμου. Προσθέτοντας συνεχώς κόκκους στην κορυφή έρχεται κάποια στιγμή που ένας κόκκος προκαλεί την κατάρρευση ολόκληρου του σωρού, όμως αν επαναλάβουμε αυτή την ενέργεια, όσο και αν προσπαθήσουμε να είναι ίδιες οι συνθήκες, σε μια κάπως διαφορετική στιγμή θα έχουμε πάλι κατάρρευση και το αποτέλεσμα θα μοιάζει αλλά αποκλείεται να είναι εντελώς ίδιο με το προηγούμενο. Εδώ έχουμε ένα χαοτικό σύστημα.

Η θεωρία της πολυπλοκότητας εξετάζει τη συμπεριφορά αυτών των συστημάτων. Και ένα ακόμη βασικό τους γνώρισμα είναι η «ανάδυση». Από την κοινή δράση όλων των αναρίθμητων συνιστωσών δεν προκύπτει κάτι προβλέψιμο κάνοντας απλώς τη σούμα αλλά μια νέα συμπεριφορά. Η θεωρία λοιπόν εξετάζει το πώς αυθόρμητα αναπτύσσονται συλλογικές δραστικές ιδιότητες που δεν μπορούμε να φανταστούμε εξετάζοντας ένα-ένα τα απειράριθμα συστατικά τους.

Καμία μέλισσα μόνη της δεν θα μπορούσε να επιβιώσει, πολλές μαζί όμως δημιουργούν το θαύμα της κυψέλης και οι 64.000 που γονάτισαν τις γιγάντιες εταιρείες αν ενεργούσαν ο καθένας μόνος του δεν θα μπορούσαν να πετύχουν και πολλά.

Μία από τις θεμελιώδεις έννοιες στα συστήματα αυτά είναι και αυτή του «ελκυστή». Ένα εκκρεμές που κινείται πέρα-δώθε περνά μόνο από ορισμένα σημεία του χώρου και σταματά τελικά σε ένα. Αυτό λέμε ότι είναι ένας ελκυστής της όλης τροχιάς του. Ένα σύστημα κλιματισμού, που του έχουμε επιβάλει κατώτερο και ανώτερο όριο στη θερμοκρασία, έχει ελκυστή μέσα σε αυτή την περιοχή θερμοκρασιών.

Η έρευνα όμως αποκάλυψε και ότι υπάρχουν οι λεγόμενοι «παράξενοι ελκυστές», όπου ένα σύστημα φθάνει σε κάποιο σημείο και έχει να «διαλέξει» ποιον δρόμο θα ακολουθήσει, ποια διακλάδωση (bifurcation), για να γίνει πιο σταθερό. Εδώ η συνέχεια μπορεί να εξαρτάται από το πώς ξεκίνησε και κάθε φορά δεν μπορούμε να προβλέψουμε την επιλογή που θα κάνει για την εξέλιξή του ανάμεσα σε διάφορες σταθερές τελικά καταστάσεις που εμφανίζονται μακριά από μια κατάσταση ισορροπίας.

Οπως αναφέρει ο Πριγκoζίν, «μπορεί αρχικά να έχεις ενδιαφέρον και να αγαπάς δύο κοπέλες αλλά κάποια στιγμή επιλέγεις μία και την παντρεύεσαι».

Γαλδαδάς Αλκης

Business Life