Κλειώ – Μούσα της Ιστορίας
Όλες οι αυτοκρατορίες του παρελθόντος
δημιουργήθηκαν πρακτικά από το τίποτα, ήκμασαν, παρήκμασαν,
συρρικνώθηκαν και τελικά εξαφανίστηκαν. Η ιστορία παρουσιάζει μοτίβα που
επαναλαμβάνονται. Μπορούμε άραγε από τη σπουδή του παρελθόντος να
προβλέψουμε τις εξελίξεις του μέλλοντος; Είναι δυνατό να ανακαλυφθεί μια
μέθοδος, που θα μας δείχνει σήμερα ποια θα είναι η αυριανή εξέλιξη της
Αμερικής, της Ευρωπαϊκής Ένωσης ή της Κίνας;
Τώρα που η αρχική ιδέα είχε πια
αποδειχθεί ότι δουλεύει στην πράξη, ο Hari Seldon αισθανόταν ιδιαίτερα
ανήσυχος. Η ιλιγγιώδης μέθη της επιτυχίας είχε παραμερίσει, κάνοντας
τόπο για ένα σωρό εφιαλτικές σκέψεις και σενάρια. Την πρώτη φορά που
είδε τα αποτελέσματα του μαθηματικού μοντέλου, σκέφτηκε πως σίγουρα έχει
κάνει κάποιον λάθος υπολογισμό αναφορικά με τις αρχικές συνθήκες. Και
όμως, δεν άργησε να διαπιστώσει πως δεν υπήρχε ζήτημα λάθους. Πέρα από
κάθε αμφιβολία, το μέλλον της Αυτοκρατορίας διαγραφόταν ζοφερό. Οι
εξισώσεις προέβλεπαν την πτώση της κεντρικής κυβέρνησης. Θα ακολουθούσε
κοινωνική αναταραχή, επαναστάσεις οργανωμένες από περιφερειακούς
βαρόνους και απόστρατους αξιωματικούς, εμφύλιος πόλεμος και τελικά η
αποσύνθεση και η πτώση της Αυτοκρατορίας. Και όμως, το παρόν ήταν τόσο
διαφορετικό… Κάτω από την ομπρέλα της Αυτοκρατορίας συνυπήρχαν ενωμένοι
όλοι οι πολιτισμοί του γαλαξία. Μετά από σειρά πολέμων, οι τελευταίοι
εχθροί είχαν πια κατατροπωθεί. Πλέον, οι πολίτες της Αυτοκρατορίας
μπορούσαν να ελπίζουν σε ένα ειρηνικό μέλλον, γεμάτο ευημερία και
πρόοδο. Πώς ήταν άραγε δυνατόν το μοντέλο να προδιαγράφει μια τόσο
διαφορετική εξέλιξη;
Ο Seldon είχε συνδυάσει γνώσεις
ιστορίας, ψυχολογίας και μαθηματικής στατιστικής δημιουργώντας την
επιστήμη της Ψυχοϊστορίας, που περιέγραφε και προέβλεπε τη συμπεριφορά
μεγάλων κοινωνικών ομάδων. Ένα φυσικό ανάλογο προερχόταν από τη μελέτη
των αερίων. Ξεκινώντας από μία δεδομένη χρονική στιγμή, η τροχιά που θα
ακολουθήσει ένα μεμονωμένο μόριο είναι αδύνατο να προβλεφθεί, αφού
πρακτικά αυτή είναι τυχαία. Όμοια, χάρη στην ελεύθερη βούληση, οι
μελλοντικές δράσεις και αντιδράσεις ενός ανθρώπου είναι αδύνατο να
προβλεφθούν. Από την άλλη, όμως, η συνολική συμπεριφορά και οι ιδιότητες
ενός αερίου, όπως η πίεση και η θερμοκρασία, είναι δυνατό να
υπολογιστούν και να προβλεφθούν — και μάλιστα με εξαιρετική ακρίβεια. Ο
Seldon είχε την πεποίθηση ότι κάτι ανάλογο μπορεί να γίνει και με ομάδες
ανθρώπων. Προκειμένου όμως το μαθηματικό του μοντέλο να έχει ισχύ, ήταν
απαραίτητο να πληρούνται δύο βασικές προϋποθέσεις. Πρώτον, ο πληθυσμός,
η συμπεριφορά του οποίου επρόκειτο να μοντελοποιηθεί, έπρεπε να αριθμεί
ικανό αριθμό μελών. Η Γαλαξιακή Αυτοκρατορία αποτελούνταν από τετράκις
εκατομμύρια ανθρώπων, οπότε εδώ δεν υπήρχε πρόβλημα. Δεύτερον, το κοινό
δεν έπρεπε σε καμία περίπτωση να μαθαίνει για τις προβλέψεις του
μοντέλου. Σε διαφορετική περίπτωση θα άλλαζε κατά τρόπο απρόβλεπτο τη
συμπεριφορά του: Στο μοντέλο θα εισάγονταν μία πληθώρα νέων, ελεύθερων
μεταβλητών, επομένως οι προβλέψεις σύντομα θα αποδεικνύονταν αστείες.
Μία από τις καινούργιες ανησυχίες
που είχε κυριεύσει τον Seldon αφορούσε στην ίδια τη χρήση του μοντέλου
του: Τι θα γινόταν αν έπεφτε σε λάθος χέρια; Εάν μία μικρή, διεστραμμένη
ελίτ είχε πρωθύστερη γνώση για τα μελλούμενα, πώς άραγε θα
εκμεταλλευόταν αυτό της το προτέρημα; Πάντως στα χέρια καλοπροαίρετων
πολιτικών και αστικών σχεδιαστών θα αποδεικνυόταν εξαιρετικά ωφέλιμο —
πάντα για τον ευρύτερο πληθυσμό. Γνωρίζοντας από σήμερα τι μπορεί να
πάει άσχημα αύριο, είναι εφικτό, κάνοντας τις κατάλληλες παρεμβάσεις,
επεμβάσεις ή τομές, να αποτραπεί μια πιθανή δυσάρεστη εξέλιξη ή
καταστροφή.
Πέρα από την επιστήμη
Ο
Hari Seldon και η Ψυχοϊστορία του προέρχονται από την τριλογία επιστημονικής φαντασίας
Foundation, του
Isaac Asimov.
Το σενάριο εκτυλίσσεται στο μέλλον, στον πλανήτη Trantor, πρωτεύουσα
της Γαλαξιακής Αυτοκρατορίας. Ο Asimov εικάζει πως η ανθρώπινη ιστορία
είναι δυνατόν να κατανοηθεί και να προβλεφθεί, με τον ίδιο περίπου τρόπο
που ένας φυσικός κατανοεί και προβλέπει την κίνηση των πλανητών ή ένας
βιολόγος την εκδήλωση μιας γενετικής ασθένειας. Ονομάζει τη νέα αυτή
επιστήμη
Ψυχοϊστορία και την ορίζει ως έναν κλάδο των
μαθηματικών που συνδυάζει ιστορία και ψυχολογία. Στόχος είναι η πρόβλεψη
της μελλοντικής συμπεριφοράς ανθρώπινων ομάδων, υπό την «επήρεια»
συγκεκριμένων κοινωνικών και οικονομικών ερεθισμάτων.
Η τριλογία του Asimov κέντρισε το
ενδιαφέρον και αιχμαλώτισε την προσοχή εκατομμυρίων αναγνωστών ανά τον
κόσμο, μεταξύ αυτών και αρκετών επιστημόνων. Πολύ πριν από αυτόν,
μεγάλοι διανοητές όπως οι
Karl Marx και
Leo Tolstoy,
είχαν ήδη εκφράσει και αναπτύξει την ιδέα ότι η ιστορία αποτελεί
επιστήμη. Σήμερα, ωστόσο, επικρατεί σε μεγάλο βαθμό η πεποίθηση περί του
αντιθέτου, ότι δηλαδή η ιστορία δεν μπορεί να μελετηθεί επιστρατεύοντας
μεθόδους από τα μαθηματικά ή τις φυσικές επιστήμες. Πολύ περισσότερο,
μάλιστα, είναι αδύνατο να προβλεφθεί η μελλοντική της πορεία. Αυτό
συμβαίνει διότι ο άνθρωπος, σε αντίθεση με τα άτομα ενός αερίου ή τους
πλανήτες, διαθέτει ελεύθερη βούληση. Συν τοις άλλοις, οι κοινωνίες είναι
πολύ περισσότερο πολύπλοκες από ένα πλανητικό σύστημα, ένα αέριο ή έναν
πληθυσμό μικροβίων. Σήμερα γνωρίζουμε, επίσης, ότι τα κοινωνικά
συστήματα, όπως και πολλά φυσικά ή βιολογικά, υπόκεινται στους νόμους
του μαθηματικού χάους. Κάποιες φορές, μία απειροελάχιστη διαταραχή είναι
δυνατόν να μεγεθυνθεί ταχύτατα, να εξαπλωθεί σαν βίαιο κύμα και να
οδηγήσει το υπό μελέτη σύστημα σε μία εντελώς νέα τροχιά. Άλλες φορές,
πάλι, σημαντικές αλλαγές –που μάλιστα γίνονται σκόπιμα–, είναι πιθανό να
μην έχουν το παραμικρό αποτέλεσμα. Με λίγα λόγια, τα κοινωνικά
συστήματα αντιστέκονται σε κάθε είδους πρόβλεψη ή απόπειρα
«χειραγώγησης». Για πολλούς, αυτό είναι μάλλον προς όφελός μας.
Ένα φιλόδοξο σχέδιο
Ο
Peter Turchin ανήκει
σε μια νέα γενιά επιστημόνων που είναι πεπεισμένοι ότι η ιστορία μπορεί
να μελετηθεί, με εργαλεία δανεισμένα από τα μαθηματικά και τεχνικές
εμπνευσμένες από τις φυσικές επιστήμες. Έχοντας αποκτήσει εκπαίδευση στα
μαθηματικά, στη βιολογία και στη ζωολογία, αυτή τη στιγμή κατέχει έδρα
στο τμήμα Οικολογίας και Εξελικτικής Βιολογίας, στο πανεπιστήμιο του
Κονέκτικατ. Στα πρόσφατα ερευνητικά του ενδιαφέροντα συγκαταλέγεται η
«κατανόηση δυναμικών φαινομένων στα βιολογικά και κοινωνικά συστήματα».
Συγκεκριμένα, ο Turchin επιστρατεύει εργαλεία από τη θεωρία δυναμικών
συστημάτων και τη στατιστική, φιλοδοξώντας να κατανοήσει τη δημιουργία,
την εξέλιξη και την πτώση παρελθόντων κοινωνιών. Στο βιβλίο
Historical Dynamics: Why States Rise and Fall,
o Turchin παραθέτει μια αυστηρά τεχνική παρουσίαση της δουλειάς του.
Χρησιμοποιώντας αριθμητικά δεδομένα από παρελθούσες κοινωνίες,
κατασκευάζει μαθηματικά μοντέλα που περιγράφουν την πορεία και
προβλέπουν την εξέλιξή τους. Προς το παρόν ο Turchin δεν καταπιάνεται με
τις σύγχρονες, μεταβιομηχανικές κοινωνίες, αφού αυτές είναι πολύ
περισσότερο πολύπλοκες και «ατίθασες» — πάντα σε σύγκριση με εκείνες που
βασίζονταν στην αγροτική οικονομία.
Στο σημείο αυτό είναι λογικό κάποιοι να
αναρωτιούνται τι δουλειά έχει ένας βιολόγος και μαθηματικός με τη μελέτη
της ιστορίας. Υπερασπιζόμενος το έργο του, ο Turchin ισχυρίζεται πως
κανένας κλάδος δεν μπορεί να θεωρηθεί ώριμος πριν αναπτύξει ένα
συνεκτικό, μαθηματικό υπόβαθρο. Οι επικριτές ανταπαντούν πως η ανάπτυξη
μιας μαθηματικής θεωρίας με κανέναν τρόπο δεν κάνει πιο έγκυρη μια
μέθοδο μελέτης της ιστορίας, ούτε βέβαια κρύβει τις όποιες ατέλειές της.
Ο Turchin όμως επιμένει. Στο προαναφερθέν βιβλίο προτείνει ένα
ερευνητικό πρόγραμμα το οποίο, όπως σχολαστικά επιχειρεί να δείξει, προς
το παρόν φαίνεται να δουλεύει και να αποδίδει καρπούς. Με δεδομένο
μάλιστα ότι δεν είναι ο πρώτος που προτείνει μαθηματικά μοντέλα για τη
μελέτη κοινωνικών ομάδων, ο Turchin εφαρμόζει το ακόλουθο πλάνο
εργασίας.
- Καθορισμός προβλήματος. Ο Turchin επικεντρώνεται
στις ευρωπαϊκές αγροτικές κοινωνίες μεταξύ 500 και 1900 μ.Χ. Το βασικό
ερώτημα που τον απασχολεί είναι γιατί ορισμένες από αυτές κάποια στιγμή
αρχίζουν να επεκτείνονται. Επίσης, τι είναι αυτό που από ένα σημείο και
έπειτα τις κάνει να συρρικνώνονται και τελικά να αποσυντίθενται; Όπως
χαρακτηριστικά γράφει, ενδιαφέρεται να ανακαλύψει γενικούς νόμους και
αιτιώδεις μηχανισμούς, πίσω από την άνοδο και την πτώση των
αυτοκρατοριών.
- Καθορισμός συνόλου δεδομένων. Σήμερα, αριθμητικές
πληροφορίες για οικονομικά και εδαφικά στοιχεία παρελθόντων κοινωνιών
είναι ευρέως διαθέσιμες. Τα δεδομένα αυτά είναι εξαιρετικά πολύτιμα για
την αντιπαράθεση των αποτελεσμάτων ενός μαθηματικού μοντέλου με τα
πραγματικά, ήδη γνωστά αποτελέσματα. Με τον τρόπο αυτό γίνεται εφικτή η
αντικειμενική αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας ενός μοντέλου.
- Καθορισμός υποθέσεων. Συχνά, διαφορετικοί μελετητές
έχουν διαφορετική άποψη για τους μηχανισμούς που οδηγούν στη γένεση,
στην ακμή και στην παρακμή των πολιτισμών. Για την κατασκευή ενός καλού
μοντέλου χρειάζεται ένα πλήθος «περισσότερο πιθανών» υποθέσεων και
παραδοχών.
- Μοντελοποίηση. Οι υποθέσεις μεταφράζονται σε ένα
σύνολο μαθηματικών μοντέλων. Άλλοτε χρησιμοποιούνται συστήματα
διαφορετικών εξισώσεων, άλλοτε προγράμματα που τρέχουν σε υπολογιστή και
εξομοιώνουν ένα εικονικό περιβάλλον, άλλοτε και τα δύο.
- Καθορισμός δευτερευόντων δεδομένων. Είναι
απαραίτητα για την επαλήθευση των αποτελεσμάτων. Για παράδειγμα, μία
υπόθεση είναι πιθανό να «υπονοεί» ισχυρή συσχέτιση μεταξύ της αύξησης
του πληθυσμού και της οικονομικής κατάρρευσης μιας πολιτείας.
Προκειμένου να επαληθευτεί η συσχέτιση χρειάζονται πρόσθετα δεδομένα,
που αφορούν στη δυναμική των πληθυσμών.
- Επίλυση του μοντέλου. Αναλόγως της μορφής που έχει,
στο στάδιο αυτό είτε εφαρμόζονται αναλυτικές / αριθμητικές μέθοδοι
(συστήματα διαφορικών εξισώσεων) είτε πραγματοποιείται εξομοίωση σε
υπολογιστή (κυτταρικά αυτόματα, εξελικτικά μοντέλα κ.ά.).
- Επανάληψη. Τα προηγούμενα εφαρμόζονται ξανά,
δοκιμάζοντας εναλλακτικές υποθέσεις και μοντέλα, ενδεχομένως
δοκιμάζοντας και διαφορετικά ή πρόσθετα σύνολα πραγματικών, αριθμητικών
δεδομένων.
O Turchin ξεδιπλώνει τη δουλειά του στο
προαναφερθέν, τεχνικό βιβλίο. Ισχυρίζεται –και σε έναν ικανοποιητικό
βαθμό αποδεικνύει–, πως η μέθοδος που εφαρμόζει αποδίδει καρπούς: Η
ιστορία είναι δυνατόν να μπει σε μαθηματικά καλούπια και τα μοντέλα που
προκύπτουν έχουν αρκετή εκφραστική δύναμη, ώστε οι κοινωνικές τροχιές
που προδιαγράφουν να μοιάζουν αρκετά με τις πραγματικές. Για όλους όσοι
δεν έχουν το απαραίτητο μαθηματικό υπόβαθρο –ή απλά τη διάθεση– ώστε να
παρακολουθήσουν μια στεγνή παρουσίαση ενός ακαδημαϊκού ερευνητικού
προγράμματος, στο νεότερο βιβλίο του
War and Peace and War ο
Turchin παρουσιάζει μια εκλαϊκευμένη εκδοχή των ιδεών του. Άλλη μια
φορά, αυτό που τον απασχολεί είναι να πείσει πως η μελέτη της ιστορίας
είναι επιστήμη, όπως τα μαθηματικά και η φυσική. Αυτή τη φορά όμως δεν
προσπαθεί να το πετύχει δουλεύοντας με εξισώσεις, νούμερα και
διαγράμματα. Αντίθετα, μέσα από εξιστορήσεις πραγματικών γεγονότων
φιλοδοξεί να δείξει στον αναγνώστη τα επαναλαμβανόμενα μοτίβα της
ιστορίας, που δημιουργούνται εξαιτίας μερικών απλών, βασικών νόμων.
Είναι λογικό, επίσης, να απασχολείται και με την κατάσταση που επικρατεί
στο σύγχρονο κόσμο. Φυσικά, αναρωτιέται και για το μέλλον των σημερινών
αυτοκρατοριών.
Έμφαση στη συνεργασία
Πώς κάποια μικρά και ασήμαντα έθνη
κατορθώνουν και χτίζουν μεγάλες αυτοκρατορίες; Γιατί κάποια άλλα
αποτυγχάνουν; Τι προκαλεί την πτώση των αυτοκρατοριών; Ο
Jared Diamond έχει
μία καλή εξήγηση, που αφορά κυρίως στην εξάπλωση ορισμένων πολιτισμών
εις βάρος κάποιων άλλων (π.χ., Ισπανοί, Άγγλοι, Γάλλοι και Ολλανδοί
κατακτούν το Νέο Κόσμο). Η ανάλυση των βασικών αιτίων πίσω από την
επιτυχία ή την αποτυχία εξάπλωσης αποτελεί το θέμα του βιβλίου του
Guns, Germs, and Steel.
Η κεντρική ιδέα συνοψίζεται στην τεχνολογική υπεροχή που είχαν κάποιοι
λαοί έναντι άλλων, κυρίως χάρη στην πρώιμη υιοθέτηση της παραγωγής
τροφής και τη σταδιακή εγκατάλειψη της ζωής του συλλέκτη–κυνηγού. Όμως
λαοί με πρακτικά ίδια τεχνολογική εξέλιξη δεν κατάφεραν όλοι να
δημιουργήσουν αυτοκρατορίες. Από την άλλη, δεν κατέρρευσαν μόνο οι
αυτοκρατορίες τεχνολογικά «υπανάπτυκτων» λαών.
Η εξήγηση που προτείνει ο Turchin για
την επαναλαμβανόμενη εμφάνιση του σχήματος «δημιουργία–ακμή-παρακμή»
στις κοινωνίες, αλλά και σε ολόκληρες αυτοκρατορίες, εν πολλοίς
βασίζεται στην έννοια της συνεργασίας. Ακριβέστερα, όλα ξεκινούν και
τελειώνουν με την ικανότητα για ανάληψη συλλογικής δράσης που έχει μια
ομάδα ανθρώπων ή διαφορετικές ομάδες ενός ευρύτερου κοινωνικού συνόλου.
Η δυναμική της ιστορίας, δηλαδή ο τρόπος
κατά τον οποίο αλλάζουν οι συσχετισμοί μεταξύ κοινωνιών με το πέρασμα
του χρόνου, μπορεί να εξηγηθεί υπό το πρίσμα του ανταγωνισμού και της
σύγκρουσης διαφορετικών πληθυσμιακών ομάδων. Σε αυτόν το αέναο αγώνα
κάποιες ομάδες υπερισχύουν έναντι άλλων και τις αφομοιώνουν ειρηνικά ή
τις κατακτούν με τη βία. Συχνά, η κυριαρχία επί του αντιπάλου γίνεται
εφικτή χάρη στη μεγαλύτερη ικανότητα για συνεργασία που έχουν τα μέλη
της ομάδας που επικρατεί. Διαφορετικές ομάδες έχουν διαφορετική
ικανότητα συνεργασίας μεταξύ των μελών τους, επομένως εμφανίζουν
διαφορετικούς βαθμούς αλληλεγγύης και συνοχής. Υιοθετώντας τον όρο που
εισήγαγε ο Άραβας διανοητής του 14ου αιώνα,
Ibn Khaldun, ο Turchin ονομάζει την ικανότητα για συνεργασία
asabiya.
Με άλλα λόγια, η asabiya δεν είναι τίποτε άλλο από την ικανότητα μιας
ομάδας για ενορχηστρωμένη, συλλογική δράση. Ως ποσότητα είναι δυναμική,
δηλαδή αλλάζει με το πέρασμα του χρόνου: άλλοτε αυξάνει και άλλοτε
μειώνεται. Όπως εξάλλου συμβαίνει με αρκετές έννοιες της φυσικής, για
παράδειγμα με τη δύναμη, έτσι και η asabiya δεν μπορεί να μετρηθεί
άμεσα. Μπορεί όμως να παρατηρηθεί από τις όποιες συνέπειες. (Δύο απλά
παραδείγματα: Υπάρχει εθνική ομοψυχία, εν όψει μιας εξωτερικής απειλής;
Πόσο συνεργάσιμοι είναι οι παίκτες μιας ποδοσφαιρικής ομάδας;)
Μία αυτοκρατορία είναι δυνατό να
περικλείει περισσότερα του ενός έθνη. Όμως ο πυρήνας κάθε αυτοκρατορίας
αποτελείται από ένα βασικό ή αυτοκρατορικό έθνος. Ως κοινωνική ομάδα, ο
πυρήνας αυτός χαρακτηρίζεται από ένα συγκεκριμένο βαθμό asabiya. Η
ικανότητα μιας αυτοκρατορίας να επεκτείνει τα εδάφη της ή να υπερασπίζει
εαυτόν από εξωτερικούς ή/και εσωτερικούς εχθρούς, ισχυρίζεται ο
Turchin, είναι ανάλογη της asabiya του πυρήνα της. Πώς όμως αποκτά μια
ομάδα υψηλή asabiya; Πώς τη χάνει ή την κερδίζει ξανά, με το πέρασμα του
χρόνου; Ομάδες με υψηλή asabiya δημιουργούνται στα λεγόμενα μεταεθνικά σύνορα (metaethnic
frontiers), δηλαδή κοντά στις συνοριακές γραμμές που χωρίζουν
διαφορετικούς πολιτισμούς. Οι περιοχές αυτές αποτελούν εκκολαπτήρια
ομάδων με υψηλή asabiya, αφενός λόγω της «πίεσης» που ασκεί μια
αυτοκρατορία με επεκτατική πολιτική, αφετέρου λόγω της προοπτικής του
υψηλού πλούτου ή κέρδους που βλέπουν να έχει ο αντίπαλος οι ομάδες που
«δέχονται» την πίεση. Μία ομάδα που για διάφορους λόγους αδυνατεί να
αναπτύξει ικανό βαθμό συνεργασίας, δεν θα ανθέξει στην πίεση και θα
συντριβεί. Αντίθετα, μία ομάδα με μέλη που μπορούν να συνεργαστούν, θα
ευδοκιμήσει και τελικά θα αρχίσει και αυτή να επεκτείνεται.
Προκειμένου να αντισταθμίσει τη δύναμη
της ξένης αυτοκρατορίας, μία ομάδα κοντά στο μεταεθνικό σύνορο με υψηλή
asabiya θα επιχειρήσει να συνεργαστεί ή να προσαρτήσει –ακόμα και με τη
βία– άλλες ομάδες. Τώρα, επειδή οι ομάδες αυτές βρίσκονται από την ίδια
μεριά του συνόρου, οι όποιες μεταξύ τους διαφορές ωχριούν μπροστά στη
διαφορετικότητα που αντιπροσωπεύει η εξωτερική επιβουλή. Έτσι, οι
πιθανότητες για περαιτέρω συνεργασία και αύξηση της συνολικής asabiya
είναι υψηλές. Υπερισχύει, με άλλα λόγια, η λογική του «εμείς και οι
άλλοι» (π.χ., Έλληνες και βάρβαροι). Τα παραδείγματα που χρησιμοποιεί ο
Turchin στο βιβλίο του περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, τις περιπτώσεις
Ρωσίας και Αμερικής (αντίπαλοι Μογγόλοι και ινδιάνοι, αντίστοιχα), όπως
και εκείνα των Γερμανών και των Αράβων, κοντά στα σύνορα της ρωμαϊκής
αυτοκρατορίας.
Συνεργασία εναντίον ιδιοτέλειας
Ο παραγκωνισμός του προσωπικού συμφέροντος για χάρη του γενικότερου
καλού είναι η βάση της συνεργασίας. Χωρίς την αυτοθυσία, η συλλογική,
ενορχηστρωμένη δράση θα ήταν αδύνατη σε ένα κοινωνικό σύνολο. Αρκετοί
μεγάλοι διανοητές της αρχαιότητας και του μεσαίωνα, όπως ο Αριστοτέλης
και ο Ibn Khaldun, γνώριζαν πολύ καλά ότι η συνεργασία παρέχει τη βάση
για την κοινωνική ζωή. Μολαταύτα, αρχής γενομένης από τον 18ο αιώνα και
μέχρι τα τέλη του 20ου, η γενικότερη αντίληψη στις οικονομικές και
κοινωνικές επιστήμες ήταν υπέρ της θεωρίας της λεγόμενης
λογικής επιλογής (rational–choice
theory). Σύμφωνα με αυτή, όλοι οι άνθρωποι κινούνται ορμώμενοι από
καθαρά εγωιστικά κριτήρια. Μοναδικός στόχος κάθε ανθρώπου είναι η
μεγιστοποίηση του προσωπικού κέρδους — όλα τα άλλα έρχονται σε δεύτερη
μοίρα. Για κάποιον που κινείται αποκλειστικά με ιδιοτελή κίνητρα, οι
δυνάμεις που διέπουν τη δράση του είναι μόνον εκείνες του οφέλους και
της τιμωρίας. Οι ρίζες της θεωρίας της λογικής επιλογής βρίσκονται στη
δουλειά του Σκοτσέζου οικονομολόγου
Adam Smith (1723-1790). Στο μνημειώδες έργο του
Ο Πλούτος των Λαών,
ο Smith ισχυρίζεται ότι δεν οφείλεται στην καλοσύνη του φούρναρη ή του
χασάπη, το γεγονός ότι κάθε μέρα έχουμε ψωμί και κρέας. Οι άνθρωποι
αυτοί ποσώς νοιάζονται για το αν είναι άδειο το τραπέζι μας. Το ότι
τελικά δεν είναι, το οφείλουμε αποκλειστικά στην ακόρεστη επιθυμία τους
για κέρδος. Πρακτικά, όλοι οι άνθρωποι νοιάζονται μόνο για το προσωπικό
όφελος, χωρίς το γεγονός αυτό να είναι κατ’ ανάγκη κακό για το ευρύτερο
κοινωνικό σύνολο — κάθε άλλο, μάλιστα.
Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα οι ιδέες του Smith συστηματοποιήθηκαν. Πλέον, κάθε άνθρωπος είναι ένας πράκτορας (agent)
που διαρκώς επεξεργάζεται πληροφορίες, κινείται με βάση την
ωφελιμιστική λογική και φυσικά πάντοτε βάζει πάνω από όλα το προσωπικό
του συμφέρον. Η θεωρία της λογικής επιλογής δείχνει να δουλεύει καλά στα
πλαίσια της οικονομίας, αφού μπορεί να εξηγήσει σε ικανοποιητικό βαθμό
ένα πλήθος φαινομένων, όπως, π.χ., τις διακυμάνσεις στις τιμές βασικών
καταναλωτικών προϊόντων ή το ύψος των επιτοκίων για την αγορά κατοικίας.
Την ίδια στιγμή, όμως, αδυνατεί να εξηγήσει πολλά άλλα, επίσης
καθημερινά φαινόμενα. Από όσο μπορούμε να δούμε, πολύ συχνά οι άνθρωποι
δρουν πέρα και πάνω από τη στυγνή λογική, βάζοντας σε δεύτερη μοίρα το
προσωπικό όφελος. Συχνά, φαίνονται να δίνουν μεγάλη βαρύτητα στην
ανιδιοτελή συνεισφορά και προσφορά, όπως επίσης και στη συνεργασία,
ακόμη κι όταν γνωρίζουν πολύ καλά ότι είναι πιθανό να επωμιστούν υψηλό
κόστος. Πώς εξηγείται η τεράστια προθυμία Άγγλων, Γάλλων και Γερμανών να
πολεμήσουν για την πατρίδα τους, κατά τη διάρκεια του πρώτου παγκοσμίου
πολέμου; Γιατί οι γείτονες βοηθιούνται μεταξύ τους, χωρίς να
συναλλάσσονται οικονομικά; Γιατί κάποιοι άλλοι συμμετέχουν σε
διαδηλώσεις υπέρ της ειρήνης, ακόμα και όταν ο πόλεμος βρίσκεται πολύ
μακριά από την πόρτα τους — και μάλιστα δεν υπάρχει καμία πιθανότητα να
τους την χτυπήσει;
Τα προηγούμενα παραδείγματα είναι λίγα
μόνο από μια υπερπληθώρα που αψηφούν τη θεωρία της λογικής επιλογής. Θα
μπορούσε κάποιος να σκεφτεί ότι οι άνθρωποι κάνουν μη-λογικές επιλογές,
δηλαδή επιλογές που δεν έχουν άμεση σχέση ή ακόμη και βλάπτουν το
συμφέρον τους, επειδή υπάρχει ο φόβος της τιμωρίας ή της κοινωνικής
κατακραυγής (και τα δύο έχουν κόστος). Σίγουρα υπάρχουν άνθρωποι που
σκέφτονται με αυτόν τον τρόπο, όμως ακόμη και η προοπτική μιας σκληρής
τιμωρίας δεν δίνει σοβαρή παράταση ζωής στη θεωρία της λογικής επιλογής.
Πράγματι, ας υποθέσουμε ότι οι κάτοικοι
μιας ολόκληρης χώρας –όλοι τους λογικά σκεπτόμενοι, ωφελιμιστικοί
πράκτορες–, ένα πρωί βρίσκονται αντιμέτωποι με την προοπτική ενός
πολέμου. Ο στρατός χρειάζεται εθελοντές. Ένας οποιοσδήποτε λογικά
σκεπτόμενος άνθρωπος, αμέσως θα δει ότι το κόστος μιας πιθανής κατάταξης
είναι ιδιαίτερα υψηλό: ενδέχεται να τραυματιστεί σοβαρά, ακόμη και να
χάσει τη ζωή του. Τώρα, καμία από τις δύο αυτές προοπτικές δεν ωφελεί
τις δουλειές του. Αν πάλι καταταγεί στο στρατό και εμποδίσει επιτυχώς
την προέλαση του εχθρού τότε σίγουρα θα έχει κάποιο κέρδος, αφού θα
αποτρέψει ή ακόμη και αποφύγει τις υλικές καταστροφές, τη σκλαβιά ή το
θάνατο. Το θέμα όμως είναι πως αν προσφερθεί και καταταγεί, κινδυνεύει
να χάσει πάρα πολλά ο ίδιος! Αν πάλι η χώρα του κερδίσει τον πόλεμο,
τότε θα απολαύσει, έστω και μαζί με όλους τους άλλους, τα οφέλη της
νίκης (υπάρχει και η προοπτική των αποζημιώσεων πολέμου). Όπως και να
έχει η κατάσταση, η συμμετοχή του σε έναν στρατό χιλιάδων ή
εκατομμυρίων, δεν θα έχει το παραμικρό αποτέλεσμα στην έκβαση του
πολέμου. Είναι λογικό να το πιστέψει αυτό και παράλογο οτιδήποτε άλλο. Ο
φίλος μας, λοιπόν, θα αποφασίσει να παραστήσει το κορόιδο και να
αποφύγει την κατάταξη. Όμως και όλοι οι άλλοι συμπολίτες του είναι
επίσης λογικά σκεπτόμενοι, στυγνοί πράκτορες, επομένως τελικά κανείς δεν
θα καταταγεί. Οι λιγοστοί στρατευμένοι, από τη μεριά τους, μόλις
συνειδητοποιήσουν τι συμβαίνει θα προτιμήσουν να λιποτακτήσουν, παρά να
αυτοκτονήσουν. Σε έναν κόσμο όπου βασιλεύει η θεωρία της λογικής
επιλογής, οι πόλεμοι κερδίζονται πριν καν ξεκινήσουν. Ας υποθέσουμε τώρα
ότι η στρατιωτική ηγεσία της ίδια χώρας, στην προσπάθειά της να
συγκεντρώσει ικανό αριθμό εθελοντών, σκέφτεται να καταρτίσει ένα
εκτελεστικό απόσπασμα που θα τρέχει σε κάθε χωριό και πόλη και θα
εκτελεί όλους όσοι δεν κατατάσσονται χωρίς σοβαρό λόγο. Η απόφαση
λαμβάνεται με συνοπτικές διαδικασίες και τώρα το μόνο που μένει είναι να
βρεθούν οι εθελοντές που θα στελεχώσουν το απόσπασμα. Κανένας λογικά
σκεπτόμενος άνθρωπος δεν θα προσφερθεί. Πράγματι, η συμμετοχή σε ένα
τέτοιο απόσπασμα εμπεριέχει υψηλό κόστος, αφού υπάρχει πιθανότητα
τραυματισμού ή ακόμα και θανάτου, εξαιτίας της κοινωνικής αναταραχής που
πιθανότατα θα ξεσπάσει. Αν πάλι το απόσπασμα στελεχωθεί και πετύχει το
σκοπό του, τότε όλοι θα συμμετέχουν στον πόλεμο, κάτι που ούτως ή άλλως
δεν συμφέρει. Βλέποντας ένας γραφειοκράτης αξιωματικός ότι υπάρχει
πρόβλημα στελέχωσης του εκτελεστικού αποσπάσματος, ίσως σκεφτεί να
φτιάξει ένα άλλο εκτελεστικό απόσπασμα, που θα τιμωρεί αμείλικτα όλους
εκείνους που αρνούνται να συμμετάσχουν, χωρίς να έχουν σοβαρό λόγο, στο
πρώτο εκτελεστικό απόσπασμα.
Στο σημείο αυτό, καλό θα ήταν κάποιος να
εξηγούσε στον γραφειοκράτη αξιωματικό λίγα πράγματα για τα απείρως
αναδρομικά προβλήματα. Ποιος, όμως, θα αναλάμβανε μια τέτοια, προφανώς
επικίνδυνη, πρωτοβουλία;Τα γενεσιουργά αίτια της πτώσης
Με το πέρασμα του χρόνου μια ομάδα με ισχυρή asabiya επεκτείνεται, συχνά
εις βάρος άλλων ομάδων, αποκτώντας τα χαρακτηριστικά μιας νέας
αυτοκρατορίας. Όμως η ίδια αυτή η ανάπτυξη εμπεριέχει τους σπόρους της
επερχόμενης καταστροφής. Πράγματι, η σταθερότητα και η εσωτερική ειρήνη
οδηγούν στην ευημερία, η οποία με τη σειρά της προκαλεί αύξηση του
πληθυσμού. Η δημογραφική διόγκωση μεταφράζεται σε χαμηλότερους μισθούς,
υψηλότερη αξία γης και συνολικά χαμηλότερο εισόδημα — τουλάχιστον για το
μεγαλύτερο ποσοστό του πληθυσμού. Αρχικά, η αύξηση της αξίας της γης
σημαίνει απότομη διόγκωση των κερδών για τα υψηλότερα στρώματα (ας μην
ξεχνάμε πως ο Turchin μελετά αγροτικές οικονομίες). Όσο όμως τα μέλη
αυτών των στρωμάτων, καθώς και η απληστία τους για κέρδος, αυξάνουν,
ακόμη και τα δικά τους εισοδήματα μειώνονται. Η υψηλή κοινωνία αρχίζει
να ασκεί ασφυκτικές πιέσεις προς στην πολιτεία, προκειμένου να βρει
λύσεις για τη διασφάλιση των κερδών τους. Τα έξοδα της πολιτείας
αυξάνουν, τη στιγμή που τα έσοδα από την είσπραξη φόρων μειώνονται.
Τελικά η κρατική οικονομία καταρρέει, χάνοντας, αμέσως μετά, τον έλεγχο
του στρατού και των σωμάτων επιβολής τάξης. Ελλείψει οποιουδήποτε
περιορισμού, πλέον, η ανησυχία που επικρατεί μεταξύ της ελίτ
κλιμακώνεται σε εμφύλιο πόλεμο. Ταυτόχρονα, η δυσφορία που πνίγει τα
χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα οδηγεί σε αναταραχές κι επαναστάσεις. Οι
διαρκείς εμφύλιες συγκρούσεις και επαναστάσεις οδηγούν σε μείωση του
πληθυσμού. Σταδιακά η αξία της γης πέφτει και οι μισθοί για τα κατώτερα
στρώματα βελτιώνονται. Πολλά από τα μέλη της αριστοκρατίας χάνουν τη ζωή
τους ή εξοντώνονται οικονομικά. Η σύγκρουση μεταξύ των ελίτ υποχωρεί,
κάνοντας έτσι δυνατή την επαναφορά της έννομης τάξης. Η ηρεμία και η
εσωτερική ειρήνη φέρνουν την ευημερία και άλλος ένας κύκλος αρχίζει.
Ένας πλήρης κύκλος, ξεκινώντας από τη
φάση της δημιουργίας μιας ομάδας με υψηλή asabiya έως την κατάρρευση,
διαρκεί από δύο έως τρεις αιώνες. O Turchin ονομάζει αυτές τις
ταλαντώσεις των δημογραφικών, οικονομικών και κοινωνικών δομών στις
αγροτικές κοινωνίες κοσμικούς κύκλους(secular cycles). Η φάση
από την οποία διέρχεται ο κοσμικός κύκλος είναι άμεσα συναρτημένη με την
asabiya. Κατά τη γένεση μιας νέας ομάδας με υψηλή asabiya, κοντά σε ένα
μεταεθνικό σύνορο, η τοπική κοινωνία είναι λίγο πολύ ισόνομη: Η
διαθέσιμη γη είναι αρκετή για όλους όσοι προθυμοποιούνται να τη
δουλέψουν κι εκμεταλλευτούν. Όμως με το πέρασμα του χρόνου προκύπτουν
οικονομικές ανισότητες, οι πλούσιοι πλουτίζουν, οι φτωχοί πτωχεύουν,
επομένως δημιουργείται μια διαρκώς αυξανόμενη δυσφορία μεταξύ των
κοινωνικών τάξεων και η asabiya μειώνεται. Κάποια στιγμή μάλιστα είναι
πιθανό η αρχική ομάδα να υποκύψει σε μια άλλη, με υψηλότερη asabiya. Εάν
μια κοινωνία επιβιώσει από το στάδιο της μέγιστης κοινωνικής αναταραχής
και δεν υποκύψει σε κάποια εξωτερική ομάδα, με υψηλότερη asabiya, ο
κοσμικός κύκλος αρχίζει ξανά και η asabiya της αρχικής μας ομάδας
αυξάνει. Οι άνθρωποι, εξουθενωμένοι από τον εμφύλιο σπαραγμό, τους
θανάτους και τις βεντέτες, δεν είναι διατεθειμένοι να επιτρέψουν σε κάτι
τέτοιο να ξανασυμβεί. Το ίδιο ισχύει και για τα παιδιά τους, που είχαν
άμεση εμπειρία από τον εμφύλιο. Δεν ισχύει όμως το ίδιο και για την
επόμενη γενιά, τα εγγόνια εκείνων που πολέμησαν, τα οποία δεν έχουν
εμπειρία από τη φρίκη που έζησαν οι παππούδες τους. Έτσι, εάν οι
συνθήκες είναι κατάλληλες, οι άνθρωποι αυτοί θα εμπλακούν ξανά σε άλλον
έναν κύκλο βίας (κύκλος γονέων–παιδιών, fathers-and-sons
cycles). Ως αποτέλεσμα, οι εμφύλιοι πόλεμοι στις αγροτικές οικονομίες
συνήθιζαν να ξεσπούν με μια περίοδο 40 έως 60 χρόνων και πάντα κατά την
περίοδο όπου ο κοσμικός κύκλος διερχόταν από τη φάση του εκφυλισμού.
Οι ανησυχίες του Hari Seldon
Σε αντίθεση με την τέλεια περιοδικότητα
που χαρακτηρίζει πολλά φυσικά σύστημα, οι κύκλοι που παρατηρούνται στην
ιστορία δεν επαναλαμβάνονται πάντοτε με τον ίδιο τρόπο. Η ιστορία είναι
ένα δυναμικό σύστημα και όπως είναι γνωστό από την γενικότερη,
μαθηματική θεωρία των συστημάτων αυτών, η υπέρθεση δύο μόλις κύκλων
είναι δυνατόν να προκαλέσει χαοτική ταλάντωση. Για παράδειγμα, η
αλληλεπίδραση της asabiya, του κοσμικού κύκλου και του κύκλου
γονέων–παιδιών, είναι πολύ πιθανό να οδηγήσει σε μια ιδιαίτερα πολύπλοκη
κατάσταση, όπου όλα μπορούν να συμβούν. Τα ίδια τα μαθηματικά, που
χρησιμοποιούνται για τη μελέτη του παρελθόντος ή ακόμη και για την
πρόβλεψη του μέλλοντος, μας λένε πως ποτέ δεν μπορούμε να είμαστε
βέβαιοι. Αν μολαταύτα επιμέναμε και επιχειρούσαμε να προβλέψουμε την
εξέλιξη ενός κοινωνικού συστήματος, δείχνοντας τυφλή πίστη σε ένα δυνατό
μαθηματικό μοντέλο, εξωγενείς παράγοντες όπως, π.χ., μια φυσική
καταστροφή, κάλλιστα θα μπορούσαν να αχρηστεύσουν την όποια πρόβλεψη.
Κοντολογίς, ο χαρακτήρας του Isaac Asimov, ο Hari Seldon, άδικα
ανησυχούσε.Ο Peter Turchin δεν φιλοδοξεί να καλουπώσει το μέλλον. Την ίδια στιγμή όμως εμφανίζεται ως ένθερμος θιασώτης της
Κλειοδυναμικής (cliodynamics,
η Κλειώ ήταν η μούσα της ιστορίας), όπως ο ίδιος ονομάζει την
επιστημονική μελέτη των ιστορικών διεργασιών. Προς το παρόν, τα
μαθηματικά μοντέλα του ερευνητικού του προγράμματος συμφωνούν σε μεγάλο
βαθμό με γεγονότα που συνέβησαν στις αγροτικές οικονομίες του
παρελθόντος. Η βασική αρχή της Κλειοδυναμικής είναι ότι η ιστορία
διαμορφώνεται από μεγάλες, απρόσωπες δυνάμεις. Η συμπεριφορά μεμονωμένων
προσώπων δεν έχει καμία σημασία και αγνοείται. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει
ότι οι άνθρωποι είμαστε άβουλα, αβοήθητα πλάσματα που πλέουμε στην
τρικυμιώδη θάλασσα της ιστορίας, ούτε ότι η δράση «μεγάλων» ανδρών δεν
επηρεάζει τον ρου της ιστορίας. Απλά, ένα οποιοδήποτε επιστημονικό
μοντέλο είναι χρήσιμο μόνον όταν έχει ένα συγκεκριμένο βαθμό αφαίρεσης
από την ίδια την πραγματικότητα, όταν δηλαδή απαλλάσσεται από τις
«περιττές» λεπτομέρειες και εστιάζει στην ουσία του εκάστοτε ζητήματος.
Έτσι και η Κλειοδυναμική, λοιπόν, καταπιάνεται με τη δράση μεγάλων
συναθροίσεων ανθρώπων, είτε αυτές είναι τοπικές κοινωνίες είτε ολόκληρες
αυτοκρατορίες. Όλα όσα περιγράφει ταιριάζουν σε θαυμαστό βαθμό με το
παρελθόν, αν όμως επιχειρηθεί η εφαρμογή της για την πρόβλεψη του
μέλλοντος τότε θα αποτύχει παταγωδώς (τουλάχιστον αυτό ισχύει σήμερα,
σημειώνει ο Turchin).
Η πρόβλεψη του μέλλοντος είναι προς το
παρόν αδύνατη, όμως η γνώση των εσωτερικών λειτουργιών και μηχανισμών
που οδηγούσαν την εξέλιξη παρελθόντων κοινωνιών δεν αποτελεί καθαρά
ακαδημαϊκή γνώση. Είναι κάτι πολύ περισσότερο από ένα θέμα συζήτησης για
εκείνους που αρέσκονται στη βαρύγδουπη ορολογία, την οποία,
παρεμπιπτόντως, λίγοι κατανοούν. Αν μη τι άλλο, όταν κοινωνιολόγοι,
οικονομολόγοι και πολιτικοί κατανοήσουν σε βάθος τις διεργασίες που
μπορούν να οδηγήσουν σε οικονομική κατάρρευση ή στον εμφύλιο πόλεμο,
ίσως θα είναι σε θέση να κάνουν πρόωρα τις κατάλληλες επεμβάσεις, ώστε
να αποφευχθεί η καταστροφή. Ίσως. Το ατίθασο χάος μάς χαμογελά ειρωνικά
άλλη μια φορά, υπενθυμίζοντας πως μία επέμβαση για την αποφυγή μιας
επικείμενης δυσάρεστης κατάστασης είναι πιθανό να μη φέρει το παραμικρό
αποτέλεσμα ή, ακόμα χειρότερα, να μας σπρώξει στο γκρεμό μια ώρα
αρχύτερα. Ίσως.
Επιστρέφοντας στην εφαρμογή μοντέλων για
την κατανόηση του παρελθόντος, με στόχο μια πιθανή εφαρμογή στο σήμερα
κι ενδεχομένως για την πρόβλεψη του κοντινού μέλλοντος, αμέσως
διαπιστώνουμε πως τη στιγμή που οι γνώσεις μας για παρελθούσες συνθήκες
πόρρω απέχουν από την πληρότητα, οι σύγχρονες βιομηχανικές και
μεταβιομηχανικές κοινωνίες είναι απείρως πολυπλοκότερες, συνεπώς
παρουσιάζουν νέες δυσκολίες κατανόησης. Παράγοντες με πρωταγωνιστικό
ρόλο για τις παλιές κοινωνίες, όπως, π.χ., ο κίνδυνος ενός επικείμενου
λιμού ή μιας θανατηφόρας, μεταδοτικής ασθένειας, στις σημερινές δυτικές
κοινωνίες έχουν λίγο έως καθόλου σημασία. Ταυτόχρονα, η διαρκής
περιβαλλοντική υποβάθμιση απειλεί να τους επαναφέρει σταδιακά στο
προσκήνιο. Η βαθύτερη φύση του ανθρώπου μπορεί να άλλαξε λίγο έως
καθόλου με το πέρασμα των αιώνων, τι μπορούμε όμως να πούμε για την
asabiya –υποθέτοντας ότι παίζει κάποιο ρόλο σήμερα–, που χαρακτηρίζει
τους λαούς των σύγχρονων «αυτοκρατοριών»; Δικαιούμαστε άραγε να
υποθέσουμε ότι η asabiya της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι χαμηλότερη από
εκείνη της Αμερικής; Οφείλεται άραγε η «προέλαση» της Κίνας στην
ενδεχόμενα υψηλή asabiya που χαρακτηρίζει τον, πρακτικά ομοιογενή,
πληθυσμό της;
Σύγχρονη τεχνολογία που αλλάζει τα πάντα
Αναμφισβήτητα, ο καθοριστικότερος
παράγοντας που ξεχωρίζει τις σύγχρονες κοινωνίες από εκείνες του
παρελθόντος είναι ο υψηλός βαθμός διείσδυσης της τεχνολογίας στην
καθημερινή ζωή. Πριν το ραδιόφωνο και την τηλεόραση, για παράδειγμα,
ένας μεγάλος σεισμός στη νοτιοανατολική Ασία για τον περισσότερο κόσμο
θα αποτελούσε –στην καλύτερη περίπτωση– ένα μάλλον αδιάφορο γεγονός, που
συνέβη κάπου απροσδιόριστα μακριά. Χάρη στο ίντερνετ, επίσης,
μεταβάλλεται η βαρύτητα των παραδοσιακών κέντρων μαζικής ενημέρωσης. Οι
bloggers και οι χρήστες κοινωνικών δικτύων όπως το twitter, έχουν ήδη
αποδείξει ότι με συντονισμένη δράση είναι σε θέση να αμφισβητούν και να
κλονίζουν την εγκυρότητα ειδήσεων, ακόμη κι όταν προέρχονται από τους
μεγαλύτερους βαρόνους της ενημέρωσης. Παράδειγμα αποτελεί η αναδίπλωση
του αμερικανικού τηλεοπτικού δικτύου CBS, όταν πριν από τις προεδρικές
εκλογές του 2004 μετέδωσε την είδηση πως ο υποψήφιος των ρεπουμπλικάνων,
George W. Bush, απέφυγε με πλάγια μέσα να υπηρετήσει στο Βιετνάμ. Μετά
από μία συντονισμένη ομοβροντία αντεπιχειρημάτων δεξιών blogger, που
διήρκεσε μία εβδομάδα, το CBS παραδέχτηκε δημόσια ότι «βιάστηκε να
μεταδώσει την είδηση».
Με τη βοήθεια του ίντερνετ αλλά και του
κινητού τηλεφώνου, άνθρωποι που δεν προέρχονται από το ίδιο μέρος, δεν
γνωρίζονται, δεν μοιράζονται την ίδια φυλετική, πολιτιστική ή εθνική
ταυτότητα, είναι ικανοί για συντονισμένη δράση. Κάτι τέτοιο συνέβη το
Νοέμβριο του 1999 στο Seattle, όπου στα πλαίσια συνεδρίου του Παγκοσμίου
Οργανισμού Εμπορίου (WTO), 50 περίπου χιλιάδες διαδηλωτές, προερχόμενοι
από τουλάχιστον 700 διαφορετικές οργανώσεις, συγκεντρώθηκαν για να
εκφράσουν τη δυσαρέσκειά τους για την πορεία της παγκοσμιοποίησης. Τον
Ιανουάριο του 2001, ο πρόεδρος των Φιλιππίνων Joseph Estrada έγινε το
πρώτο θύμα ενός έξυπνου πλήθους, συντονισμένου χάρη στο κινητό
τηλέφωνο. Περισσότεροι από 10 χιλιάδες κάτοικοι της Μανίλα,
κινητοποιημένοι και οργανωμένοι από ένα μπαράζ γραπτών μηνυμάτων,
συγκεντρώθηκαν στη λεωφόρο Epifanio des los Santas, γνωστής ως Esda. Το
μήνυμα έλεγε: «Πήγαινε 2Esda. Φόρεσε μαύρα. Ο Estrada θα πέσει».
